༄༅། །བོད་ཀྱི་ཡིག་རྙིང་དུ་གསལ་བའི་ལི་ཡུལ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཁག་ཅིག་ལ་དཔྱད་པ།
ལི་ཡུལ་ནི་གནའ་བོའི་དུས་ནས་བོད་ལ་འབྲེལ་འདྲིས་ཆེ་བའི་ས་ཁུལ་ཞིག་ཡིན། བོད་ཀྱི་བཀའ་བསྟན་དུ་བཞུགས་པའི་《ལི་ཡུལ་ལུང་བསྟན》དང་《དགྲ་བཅོམ་དགེ་འདུན་འཕེལ་གྱི་ལུང་བསྟན་པ》(འདི་མན་ནས་ལུང་བསྟན་གཉིས་ཞེས་བསྡུ་རྒྱུ)དང་ཏུན་ཧོང་ནས་ཐོན་པའི་ཡིག་རྙིང་P.T.960《ལི་ཡུལ་དུ་སངས་རྒྱས་ཆོས་ལུགས་དར་ཚུལ་སྐོར》(འདི་མན་ནས་ P.T.960ཞེས་བསྡུ་རྒྱུ)དེ་དག་ནི་ལི་ཡུལ་སོགས་ཤིན་ཅང་གི་ཡུལ་ཁམས་མང་པོ་ཞིག་གི་གནའ་རབས་ཀྱི་རིག་གནས་ལོ་རྒྱུས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པར་མེད་དུ་མི་རུང་ཞིང་ཆེས་དཀོན་པའི་དཔྱད་གཞི་ཉག་གཅིག་ཡིན་པས་རྒྱལ་ཁབ་ཕྱི་ནང་གི་མཁས་ཁ་མང་པོས་ཆེས་སྔ་མོ་ཞིག་ནས་གཙིགས་སུ་འཛིན་ཞིང་ཡིག་རིགས་དུ་མའི་འགྱུར་ཀྱང་ཡོད། དེ་ལུང་ངམ་རྒྱུ་མཚན་དུ་དྲངས་པའི་དཔྱད་རྩོམ་ཡང་རྟག་ཏུ་ཐོན་བཞིན་ཡོད་པ་དེ་དག་བལྟ་ཀློག་བྱེད་པའི་དུས་སུ་ད་དུང་དོགས་གནས་སུ་ལུས་པའི་གནད་དོན་འགའ་ཞིག་མཆིས་པས། འདིར་ཁོ་བོས་བོད་ཀྱི་ཡིག་རྙིང་གཞིར་བཟུང་བའི་དཔྱད་རྩོམ་འདི་འབྲི་བའི་ལས་སུ་ཞུགས་སོ། །
དང་པོ། ལི་ཡུལ་དུ་རྒྱལ་བུ་ས་ནུ་འཁྲུངས་པའི་ལོ་དང་དམ་ཆོས་དར་བའི་དུས་ལ་དཔྱད་པ།
ཆོས་རྒྱལ་མྱ་ངན་མེད་ཀྱི་སྲས་རྒྱལ་བུ་ས་ནུའི་འཁྲུངས་ལོ་ཐད་དུ་《ལི་ཡུལ་ལུང་བསྟན》དུ་“རྒྱལ་བུ་ས་ནུ་དགུང་ལོ་བཅུ་དགུ་ལོན་པའི་ཚེ་ལི་ཡུལ་བཙུགས་ཏེ། ཐོག་མར་ལི་རྗེས་བཞུགས་པ་ཡན་ཆད་ཞིབ་ཏུ་བརྩིས་ནས་སངས་རྒྱས་མྱ་ངན་ལས་འདས་ནས་དགུང་ལོ་ཉིས་བརྒྱ་སུམ་ཅུ་རྩ་བཞི་ལགས་ན་ལི་ཡུལ་གདོད་བྱུང་བར་འགྱུར”[①]ཅེས་འཁོད་འདུག་པ་དེ་ལས་སངས་རྒྱས་ཀྱི་འཁྲུངས་ལོ་དེ་རྟོགས་ན་རྒྱལ་བུ་ས་ནུ་ནམ་འཁྲུངས་པ་དང་རྒྱལ་སྲིད་ལ་ནམ་བཞུགས་པ་སོགས་རྟོགས་པར་འགྱུར་བས་དཔྱད་གཞི་འདི་ནི་ལི་ཡུལ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་རྣམས་ལ་ལྷག་པར་གལ་ཆེ་ཞིང་འདི་ལས་ལྷག་པའི་ཁུངས་བཙུན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་ཞིག་གང་དུའང་འཚོལ་དུ་མེད་ལ། སྔོན་གྱི་མཁས་པ་རྣམས་ཀྱིས་ཀྱང་རྟོག་ཞིབ་ཞིབ་མོ་མ་ཐོན་པའི་ལོ་རྒྱུས་དུམ་བུ་ཞིག་ཀྱང་ལགས་སོ།། དེ་ཡང་ཐོག་མར་ཤེས་དགོས་པ་ནི་སངས་རྒྱས་ཀྱི་འདས་ལོ་གང་ལ་ངོས་འཛིན་པའི་གནད་དེར་ཐུག་ཡོད་དེ། བོད་ལ་སངས་རྒྱས་མྱ་ངན་ལས་འདས་ལོ་བརྩི་ཚུལ་དུ་མ་ཞིག་ཡོད་པའི་ཁྲོད་ནས་དེང་སང་བོད་ཙམ་མ་ཟད་འཛམ་གླིང་སྤྱི་ལ་དར་ཆེ་བ་ནི་གནས་བརྟན་སྡེ་བའི་ལུགས་དེ་ཡིན་ཞིང་། ལུགས་དེས་སྤྱི་ལོ་སྔོན་544ལོ་ནི་སྟོན་པ་སངས་རྒྱས་ཀྱི་འདས་ལོ་དང་པོར་ངོས་འཛིན་པས་དེ་ལྟར་ན་གོང་དུ་གསལ་བའི་སངས་རྒྱས་མྱ་ངན་ལས་འདས་ནས་ལོ་234ལོན་དུས་ནི་སྤྱི་ལོ་སྔོན་310ལོ་ལ་འཁེལ་བ་དང་ལི་རྗེ་རྒྱལ་རབས་ཐོག་མ་རྒྱལ་བུ་ས་ནུ་སྲིད་ཁྲིར་བཞུགས་ལོ་ཡང་ལོ་དེ་རང་ལ་ངོས་འཛིན་དགོས་ལ། དུས་དེར་རྒྱལ་བུ་ས་ནུ་དགོང་ལོ་19ལོན་པ་ཡང་དེར་གསལ་བས་19ལ་310བསྣན་པས་ཁོང་གི་འཁྲུངས་ལོ་དེ་སྤྱི་ལོ་སྔོན་329ལོ་ལ་འཁེལ་ཡོད་པ་གསལ་ལེར་བསྟན་འདུག ཚིག་མཛོད་སོགས་སུ་རྒྱལ་བུ་ས་ནུའི་ཡབ་ཆོས་རྒྱལ་ཨ་ཤྭ་ཀས་སྲིད་བཟུང་བའི་ལོ་ཚིགས་དེ་སྤྱི་ལོ་སྔོན་284ལོ་དང་273ལོ་སོགས་འཁོད་ཡོད་པ་དེང་སང་འཛམ་གླིང་ཀུན་ཏུ་དེ་ལྟར་གྲགས་ཀྱང་ལུང་བསྟན་འདིར་“གནའ་ཐོག་མ་རྒྱ་གར་ཡུལ་དུ་དྷརྨ་ཨ་ཤོ་ཀས་སྤྱིར་དགུང་ལྔ་བཅུ་རྩ་ལྔ་བགྱིས་པ་ལས་རྒྱལ་པོར་བཞུགས་ནས་དགོང་ལོ་སུམ་ཅུ་ལགས་པའི་འོག་ཏུ་རྒྱལ་བུ་ས་ནུ་བཙས་ཏེ།”[②]ཞེས་ཞིབ་ཅིང་གསལ་བར་བཀོད་པའི་གནད་དེ་གཞིར་བཟུང་ནས་བལྟས་ན་ཨ་ཤོ་ཀ་རྒྱལ་སྲིད་དུ་བཞུགས་ལོ་ངོ་མ་ནི་རྒྱལ་བུ་ས་ནུ་མ་འཁྲུངས་པའི་ཡར་སྔོན་ཏེ་སྤྱི་ལོ་སྔོན་359ལོ་ཡིན། 《མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》[③]དུ་རྒྱལ་པོ་འདི་སྟོན་པ་འདས་ནས་ལོ་བརྒྱ་ན་བྱོན་པར་བཞེད་པ་དང་ལོ་བརྒྱ་ཉི་ཤུ་ན་བྱོན་པར་བཞེད་པ་གཉིས་བཀོད་འདུག་ཀྱང་ཕལ་ཆེར་བཞེད་ཚུལ་རྗེས་མ་སྟེ་ལུང་དོན་དངོས་ལྟར་ན་སྤྱི་ལོ་སྔོན་424ལོ་དང་རགས་རྩིས་སྤྱི་ལོ་སྔོན་300ལོ་ཡས་མས་སུ་འཁྲུངས་པ་དོན་ལ་ཉེ་པར་སེམས་སོ།། རྒྱལ་སྲིད་བཟུང་ནས་ལོ་ཧྲིལ་པོ་55སྟེ་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་ལོ་304བར་རྒྱལ་པོར་བཞུགས། དེ་ལྟར་ན་རྒྱལ་པོ་འདི་རྒྱལ་སྲིད་དུ་བཞུགས་ནས་དགུང་ལོ་སུམ་ཅུ་ལོན་པ་སྟེ་སྤྱི་ལོ་སྔོན་329ལོའི་དུས་སུ་ལི་ཡུལ་དུ་སླེབས་པར་བཤད་ཀྱང་ལོ་རྒྱུས་དངོས་ནི་དེ་ལྟར་མིན་པ་དཔྱད་རྩོམ་གཞན་དུ་གསལ། འདི་ལས་གཞན་དུ་གྱུར་བའི་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བའི་འདོད་ཚུལ་མང་པོ་ཞིག་ནི་སྔོན་དང་ད་ལྟའི་རྒྱལ་ཁབ་ཕྱི་ནང་གི་དཔེ་དེབ་མང་པོར་བཞུགས་ཡོད་ཀྱང་འདི་ནི་ཕལ་ཆེར་དཔྱད་བཟོད་དུ་གྲུབ་པའི་བཀའ་བསྟན་གཙོ་བོའི་ཡིག་རྙིང་མངོན་སུམ་འདི་དག་ལ་ཁུངས་བཅོལ་པ་ཡིན་ནོ།།
ལི་ཡུལ་དུ་དམ་ཆོས་དུས་ནམ་ཞིག་ལ་དར་བའི་སྐོར་གྱི་དཔྱད་གཞི་གཉིས་ལག་ཏུ་སོན་པའི་གཅིག་ནི་《ལི་ཡུལ་ལུང་བསྟན》དུ“རྒྱལ་བུ་ས་ནུའི་བུ་རྒྱལ་པོ་ཡེའུ་ལའི་ཞེས་བགྱི་བས་འུ་ཐེན་གྱི་དངར་ལྡན་གྱི་གྲོང་ཁྱེར་བརྩིགས་ཏེ། ལི་ཡུལ་བྱུང་ནས་དགུང་ལོ་བརྒྱ་དྲུག་ཅུ་རྩ་ལྔ་འདས་པའི་འོག་ཏུ་རྒྱལ་པོ་ཡེའུ་ལའི་རྒྱལ་བུ་བི་ཛ་ཡ་སམ་བྷ་བ་ཞེས་བགྱི་བས་རྒྱལ་པོར་ཞུགས་ནས་དགུང་ལོ་ལྔ་ལགས་ནས་ལི་ཡུལ་དུ་ཐོག་མར་ཆོས་བྱུང་སྟེ།”[④]ཞེས་པ་སྟེ། དེ་ལས་“ལི་ཡུལ་བྱུང་ནས་”ཞེས་པའི་ཚིག་དེ་སྐབས་འགར་བསམས་ན་རྒྱལ་བུ་ས་ནུ་སྲིད་ཁྲིད་བཞུགས་ལོ་སྟེ་སྤྱི་ལོ་སྔོན་310ལོ་ལ་གོ་དགོས་པ་ལྟ་བུ་དང་སྐབས་འགར་རྒྱལ་བུ་ས་ནུ་འཁྲུངས་ལོ་སྟེ་སྤྱི་ལོ་སྔོན་329ཡིན་དགོས་པ་ལྟ་བུར་སྣང་བ་དང་སྐབས་འགར་གྲོང་ཁྱེར་དངར་ལྡན་བརྩིགས་པའི་རྗེས་སུ(ལོ་ཚིགས་ད་དུང་མི་གསལ)གོ་དགོས་པ་ལྟ་བུར་སྣང་བས་མིག་སྔར་ལོ་ཚིགས་དེ་དག་ཁྲོད་ཀྱི་གང་ལ་ཐོད་གཏུགས་ན་འགྲིག་པ་ཐག་མི་ཆོད་པས་“ལི་ཡུལ་བྱུང་ནས་དགུང་ལོ་བརྒྱ་དྲུག་ཅུ་རྩ་ལྔ་འདས་པའི་”དུས་དང་རྒྱལ་བུ་ས་ནུའི་ཚ་བོ་རྒྱལ་བུ་བི་ཛ་ཡ་སམ་བྷ་བ་འདི་ཉིད་རྒྱལ་པོར་བཞུགས་པའི་ལོ་ཚིགས་དེ་དག་སྤྱི་ལོ་རྗེས་ཀྱི་ལོ་གང་འདྲ་ཞིག་ལ་ངོས་འཛིན་དགོས་པ་མི་ཤེས་པས་རྗེས་ཀྱི་བརྟག་གཞིར་འཇོག་པ་ལས་འོས་མེད་དོ།། དཔྱད་གཞི་གཞན་ཏུན་ཧོང་ནས་ཐོན་པའི་ P.T.960ཤོག་དྲིལ་གྱི་ཐིག་ཕྲེང་1ནང་“ཆོས་བྱུང་ནས་སྟོང་བདུན་བརྒྱ་སུམ་ཅུ་རྩ་གསུམ་ལོན། རྒྱལ་བུ་ས་ནུ་ནས། ལྀ་རྗེ་བཙན་ལེགས་ཀྱི་བར་དུ། རྒྱལ་པོ་རབས་ལྔ་བཅུ་རྩ་དྲུག་གིས་བགྱིས།”ཞེས་གསལ་བ་དེ་ཡིན། སྔར་དཔྱད་གཞི་འདིར་དཔྱད་པ་ལེགས་པོ་གཏོང་མ་ཐུབ་པར་ཡུན་རིང་འགོར། དཔྱད་གཞི་མང་པོ་ཞིག་བསྡུར་བའི་ཁྲོད་ནས་ཚིག་དུམ་དེར་ཡང་ཡང་དཔྱད་པ་ན་“ཆོས་བྱུང་ནས་ལོ་སྟོང་བདུན་བརྒྱ་སུམ་ཅུ་རྩ་གསུམ་ལོན།”ཞེས་པ་ནི་ལི་ཡུལ་དུ་ཆོས་བྱུང་ནས་ལོ་ཅི་སོང་བཤད་པ་མིན་པར་རྒྱ་གར་ཡུལ་དུ་ཆོས་བྱུང་བ་ནས་ལྀ་རྗེ་བཙན་ལེགས་ཀྱི་བར་དུ་ལོ་དུ་ཙམ་སོང་ཚུལ་སྟོན་པའི་ཚིག་ཅིག་ཡིན་པར་མ་ཟད། དེ་ནི་《ལི་ཡུལ་ལུང་བསྟན》དུ་“རྒྱལ་པོ་ས་ནུའི་ཚ་བོ་རྒྱལ་པོ་བི་ཛ་ཡ་སམ་བྷ་བ་ཞེས་བགྱིས་པའི་ཚེ་ཐོག་མ་ལི་ཡུལ་དུ་ཆོས་བྱུང་སྟེ་བརྩིས་ནས་ཁྱི་ལོའི་ཤོལ་བོར་བའི་སྟོན་ཟླ་ཐ་ཆུང་ཡན་ལ་དགུང་ལོ་སྟོང་ཉིས་བརྒྱ་ལྔ་བཅུ་རྩ་དྲུག་ཙམ་ལགས།”[⑤]ཞེས་པའི་ལོ་ཚིགས་དགྲོལ་བའི་ལྡེ་མིག་ལྟ་བུའང་ཡིན་པར་མཐོང་ངོ་།། རྒྱ་གར་ཡུལ་དུ་ཆོས་བྱུང་ལོ་དེ་ཆོས་སྟོན་པ་པོ་སངས་རྒྱས་ཀྱི་འཁྲུངས་ལོ་སྤྱི་ལོ་སྔོན་624ལོ་ནས་འཆད་པ་མིན་པར་དགུང་ལོ་29དུས་སུ་ཁྱིམ་ནས་ཁྱིམ་མེད་པར་རབ་ཏུ་བྱུང་སྟེ་དགུང་ལོ་35སྟེ[⑥]སྤྱི་ལོ་སྔོན་588ལོའི་དུས་སུ་མངོན་པར་རྫོགས་པའི་སངས་རྒྱས་ཏེ་བདེན་བཞིའི་ཆོས་འཁོར་ཐོག་མར་བསྐོར་བ་ནས་ངོས་འཛིན་དགོས་པར་སེམས་པས། དུས་དེ་ནས་བརྩིས་པའི་ལོ་1733ལོན་དུས་ནི་སྤྱི་ལོ་འགོ་ཚུགས་རྗེས་ཀྱི་ལོ་1145ལ་འཁེལ་པ་དེས་སྟོན་པ་སངས་རྒྱས་བཀའ་བདེན་བཞིའི་ཆོས་འཁོར་བསྐོར་བ་ནས་ལི་ཡུལ་གྱི་རྒྱལ་པོ་སུ་ནུའི་ཚ་བོ་རྒྱལ་པོ་བི་ཛ་ཡ་སམ་བྷ་བ་བྱོན་པའི་དུས་བར་ནང་ཆོས་དར་ནས་ལོ་གྲངས་ཅི་སོང་མཚོན་ཞིང་[⑦]ལོ་གྲངས་དེ་ལི་ཡུལ་དུ་ཆོས་བྱུང་ནས་ལོ་1256ཕྱིན་པའི་ཁྲོད་ནས་འཕྲི་ཚེ་ལོ་གྲངས་111ཤུལ་དུ་ལྷག་པ་ནི་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་ལོ་གྲངས་ཡིན། དེ་ལྟར་ན་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་111ལོ་ནི་ལི་ཡུལ་དུ་དམ་ཆོས་དར་ལོ་ཡིན་པར་ངོས་བཟུང་ཆོག་པས་བདག་གིས་ནི་དཔྱད་གཞི་རྗེས་མ་འདི་ཉིད་དོན་ཆེ་བར་སེམས་ལ། ལོ་ཚིགས་དེའི་ཁར་ལོ་ལྔ་བསྣན་ཚེ་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་ལོ་116སྟེ་རྒྱལ་པོ་སམ་བྷ་ཝ་སྲིད་ཁྲིར་བཞུགས་ལོ་གསལ་བར་འགྱུར་བ་ནི་དཔྱད་གཞི་འདིའི་རིན་ཐང་ངོ་། །
གཉིས་པ། 《ལུང་བསྟན》གཉིས་ཀྱི་རྩོམ་པ་པོར་དཔྱད་པ།
བསྟན་འགྱུར་ཁྲོད་བཞུགས་པའི་《ལི་ཡུལ་ལུང་བསྟན》དུ། “ལི་ཡུལ་བྱུང་ནས་རྒྱལ་པོ་རབས་དྲུག་ནི་འདས། རབས་བདུན་གྱི་རྒྱལ་པོ་བི་ཛ་ཡ་ཀཱི་རྟི་ཞེས་བྱ་བའི་ཚེ་ན། སང་ཀ་ཡ་པྲ་ཧ་ཎ་ཡའི་གཙུག་ལག་ཁང་དང་ཉེ་པའི་ལུང་པ་ས་ཀ་ཡ་བྱི་རི(གྱི་རི་ཅེས་བྲིས་པའང་ཡོད)ཞེས་བྱ་བ་ན། སང་གྷ་བརྡྷ་ན་ཞེས་བྱ་བའི་དགྲ་བཅོམ་པ་ཞིག་བཞུགས་ཏེ།……དགྲ་བཅོམ་པས་བཀའ་སྩལ་པ”[⑧]ཞེས་གསལ་པའི་དགྲ་བཅོམ་པའི་མཚན་དེ་བོད་སྐད་དུ་བསྒྱུར་ན་སང་གྷ་ནི་དགེ་འདུན་དང་བདྷ་ན་ནི་འཕེལ་བའི་དོན་ཡིན་པས་《ལི་ཡུལ་ལུང་བསྟན》གསུང་མཁན་ནི་དགེ་འདུན་འཕེལ་འདི་ཉིད་ཡིན་པར་བསྟན་ལ། དེ་ལས་གཞན་《དགྲ་བཅོམ་དགེ་འདུན་འཕེལ་གྱི་ལུང་བསྟན་པ》ཞེས་པའི་ནང་དུ་རྩོམ་མཁན་གྱི་མཚན་“དགྲ་བཅོམ་དགེ་འདུན་འཕེལ་ཞེས་ཁ་བྱང་ལ་ཐད་ཀར་གསལ་པོར་བཀོད་པ་དེས་ད་ལྟ་ལུང་བསྟན་གཉིས་སུ་ཕྱེས་པ་འདི་གཉིས་ཀྱི་རྩོམ་པ་པོ་མི་སྣ་གཅིག་ཡིན་པ་ལ་ལེགས་སྦྱར་ཡི་གེས་བྱས་པའི་མཚན་ཐད་ཀར་བོད་ལ་འགྱུར་མ་འགྱུར་གྱི་ཁྱད་ཙམ་ལས་མེད་པ”་ཤེས་ཐུབ་བོ། ། ལུང་བསྟན་དེ་གཉིས་ཀྱི་ནང་དོན་གཙོ་བོ་རྣམས་འདུས་པའི་ཡིག་ཆ་གཞན་ཞིག་ནི་ཏུན་ཧོང་ནས་ཐོན་པའི་P.T.960པ་འདི་ཉིད་ཡིན། དེའི་མཇུག་གི་ཐིག་ཕྲེང་113-114མཚམས་སུ། “དར་མ་མདོ་སྡེ་སུ་རྱ་ག་རྦ་[⑨]དང་། ཙན་དྲ་ག་རྦ་[⑩]བྱེ་མ་ལ་པྲི་ཙའྀ་[11]གཞུང་ལས་མདོ་ཙམ་ཞིག མཁན་པོ་མོ་རྒུ་བདེ་ཤྀལ་གྱིས། གསར་དུ་བསྒྱུར་རོ།། ལི་ཡུལ་ཆོས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱྀ་དཔེའི། ཞུས།”ཞེས་པ་ལས་“མོ་རྒུ་བདེ་ཤྀལ”ཞེས་པ་འདི་ཉིད་ལུང་བསྟན་འདི་ཉིད་རྩོམ་པ་པོ་ཡིན་པར་བསྟན་ལ།《ལི་ཡུལ་ལུང་བསྟན》གྱི་ནང་དུ་“ཐོག་མ་ལི་ཡུལ་བྱུང་ནས་དགུང་ལོ་དུ་ལོན་པ་ནི་འགེའུ་ཏོན་ཤན་གྱི་མཁན་པོ་མོ་རྒུ་བདེ་ཤྀལ་ལ་སོགས་པ་མཁན་པོ་སྔ་རབས་རྣམས་ལ་བཀའ་མཆིད་ཐོས་པ་དང་། འཕགས་པ་རྣམས་ཀྱིས་ལུང་བསྟན་པ། ལི་རྗེའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་ཡི་གེ་དང་ཞིབ་ཏུ་བརྟགས(གཏུགས)ནས།”[12]ཞེས་མོ་རྒུ་བདེ་ཤྀལ་འདི་ཉིད་ཡུལ་ལུང་བསྟན་འདི་ཉིད་འབྲི་དུས་ཀྱི་ཁུངས་ལྟ་བུ་ཡིན་པར་བསྟན་པ་དེས་ད་དུང་རྩོམ་པ་པོ་གཞན་ཞིག་ཡོད་པ་ལྟ་བུའི་སྣང་བ་སྟེར་ཡང་ཞིབ་ཏུ་བརྟག་ན་“མོ་རྒུ་བདེ་ཤྀལ”ཞེས་པ་ནི་མཁན་པོའི་དོན་ལ་གོ་དགོས་ཏེ་ཏོན་ཧོང་ནས་ཐོན་པའི་P.T.960ཤོག་དྲིལ་གྱི་ཐིག་ཕྲེང་14དང་16གཉིས་སུ་“ལམ་མ་ནོར་པར་སྟོན་པ་ཞེས་མཚན་མོ་རྒུ་བདེ་ཤྀལ་དུ་བཏགས་སྟེ། ཐོག་མ་མོར་གུ་བདེ་ཤྀལ་ཞེས་བགྱྀ་བའི་མྱིང་ཡང་དེ་ལས་བྱུང”ཞེས་དང་“བཀའ་ཐུབ་ཀྱི་མཆོག་ལས་བཏུས་སྟེ། མོར་དགུ་བདེ་ཤྀལ་དུ་བསྐོས་པ་ལགས་ཤེས་དང་། དེ་བཞིན《ལི་ཡུལ་ལུང་བསྟན》ནང་དུ་“ལི་ཡུལ་དུ་དགྲ་བཅོམ་པར་གྱུར་བ་འདི་ལས་སྔ་བ་མ་བྱུང་བས་འདི་ནི་ལམ་སྟོན་པའོ་ཞེས་མོ་རྒུ་བདེ་ཤི་བྱ་བར་བཏགས་ཏེ”[13]ཞེས་གསལ་བ་དེ་དག་ལས་མོ་རྒུ་བདེ་ཤྀ་བྱ་བ་ནི་ཡོན་ཏན་གྱི་ཐོབ་ཐང་ངམ་གོ་གནས་མཚོན་པའི་མཚན་གྱི་རྣམ་གྲངས་ཏེ་བོད་ཀྱི་སྐད་དུ་དགེ་བཤེས་སམ་ལམ་སྟོན་པ་ཞེས་པའི་དོན་ཡིན། བོད་འགྱུར་《སཾ་བོད་སྐད་གཉིས་ཤན་སྦྱར》དུ་མོ་རྒུ་བདེ་ཤྀལ་བྱ་བའི་བརྡ་འདི་འདྲ་སྦྱར་བ་མ་མཐོང་བས་ཕལ་ཆེར་ལི་སྐད་ཀྱི་དོན་དེ་མཚོན་པའི་བརྡ་ཡིན་པ་འདྲའོ། །
《ལུང་བསྟན》གཉིས་ཀ་བོད་ལ་འགྱུར་བའི་དུས་དེའི་ཙམ་དུ་མཁན་པོ་འདིའི་མཚན་གྱི་རྣམ་གྲངས་མི་འདྲ་བ་དུ་མ་བཀོད་པའི་ལི་ཡུལ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་མི་ཉུང་བ་ཞིག་ཡོད་པར་རྗེས་བྱུང་བསྒྲིགས་མཁན་ཚོས་ལག་ལ་གང་ཐོན་བརྟག་དཔྱད་མེད་པར་བཀོད་པ་ཞིག་སྟེ《ལི་ཡུལ་ལུང་བསྟན》གྱི་མཇུག་ཏུ་“འཕགས་པ་ཟླ་བའི་སྙིང་པོའི་ཞུས་པ་དང་འཕགས་པ་དགྲ་བཅོམ་པ་དགེ་འདུན་འཕེལ་ལུང་བསྟན་པ་རྣམས་དང་མཐུན་པར་ལིའི་ཡུལ་དང་དེར་ལི་རྗེའི་རྒྱལ་པོ་རྣམས་ཀྱིས་འཕགས་པ་རྣམས་སྤྱན་དྲངས་ནས། སངས་རྒྱས་ཀྱི་བསྟན་པ་དང་། དེའི་གཞི་གཙུག་ལག་ཁང་དང་། ལྷ་ཁང་དང་། མཆོད་རྟེན་རྣམས་ཇི་ལྟར་བཞེངས་པ་དང་། དགེ་འདུན་སྡེ་གཉིས་ཇི་ལྟར་སྤེལ་པའི་ཚུལ་རྒྱས་པར་བསྟན་པ། ལི་ཡུལ་ལུང་བསྟན་པ་ཞེས་བྱ་བ་རྫོགས་སོ། ། མངྒ་ལཾ།”[14]ཞེས་དགྲ་བཅོམ་པ་དགེ་འདུན་འཕེལ་གྱི་མིང་སླར་ཡང་ཐོན་པ་དང་མོ་རྒུ་བདེ་ཤྀལ་ཞེས་པའི་མིང་ཐེངས་གཉིས་ཙམ་ལ་ཐོན་པ་དེ་དག་གིས་གསལ་བཤད་བྱ་ཐུབ།
《ལུང་བསྟན》གཉིས་ཀྱི་ནང་དུ་ད་དུང་མཁན་པོ་འདི་འཚོ་བཞུགས་རྗེས་ཀྱི་བོད་དང་མི་རིགས་གཞན་ལ་འབྲེལ་བའི་ལོ་རྒྱུས་དང་རྗེས་བྱུང་སྐྱེས་ཆེན་མང་པོ་ཞིག་གི་ལོ་རྒྱུས་རྣམས་རིམ་པར་བཀོད་ཡོད་པར་བསམ་བློ་བཏང་ཚེ། མཁན་པོ་མོ་རྒུ་བདེ་ཤྀལ་གྱིས་ཐོག་མའི་《ཆོས་འབྱུང་》སྟེ་གོང་དུ་འཁོད་པའི་སངས་རྒྱས་ཀྱི་མདོ་རྣམས་ལས་ལི་ཡུལ་ལ་འབྲེལ་བའི་ནང་དོན་སྐོར་ཞིག་བསྒྱུར་བ་ནས་ད་ལྟ་ང་ཚོས་མཐོང་ཆོས་སུ་ཡོད་པའི་ལི་ཡུལ་ལུང་བསྟན་གྱི་དབུ་ཚུགས་པ་དང་དུས་སྐབས་དེ་ནས་བཟུང་ལི་ཡུལ་དུ་རྒྱལ་རབས་མང་བོ་ཞིག་བྱུང་བའི་ལོ་རྒྱུས་དོན་ཆེན་རྣམས་ལུང་བསྟན་དེར་ཁ་སྣོན་གྱི་ཚུལ་དུ་བྲིས་པ་ཞིག་སྟེ། ཞིབ་ཏུ་བརྟག་ན་སངས་རྒྱས་ཀྱི་མདོ་ལུང་ནས་དྲངས་པ་རྣམས་དང་། བོད་དང་བཅས་པའི་མི་རིགས་གཞན་གྱི་གནས་ཚུལ། ལི་རྗེ་རྒྱལ་རབས་ཇི་ལྟར་བྱོན་པ། འཕགས་པའི་དགེ་འདུན་རྣམས་ཇི་ལྟར་བྱོན་ཚུལ། དུས་སྐབས་ཇི་འདྲ་བའི་ནང་དུ་བསྟན་པར་སྨན་པའི་བྱ་བ་ཇི་འདྲ་སྒྲུབ་པ་སོགས་རེ་རེ་གསལ་བ་རྣམས་ཏེ། མི་གཅིག་གི་ལག་བརྒྱུད་ནས་རྒྱལ་རབས་དེ་འདྲ་མང་བོ་ཞིག་གི་ལོ་རྒྱུས་རྣམས་འབྲི་ཐབས་མེད་པས། ད་ལྟའི་《བསྟན་འགྱུར》དུ་བཞུགས་པའི《ལུང་བསྟན》གཉིས་ནི་ལི་ཡུལ་དུ་ཆོས་དར་ཚུལ་བརྗོད་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་གང་ཡོད་རྣམས་གཞིར་བཟུང་ནས་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་ཀྱི་རྣམ་པས་བྲིས་པ་ཞིག་ཡིན་པའང་ཞོར་ལ་ཤེས་ཐུབ་བོ། །
མཁན་པོ་མོ་རྒུ་བདེ་ཤིལ་འདི་ཉིད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་རགས་ཙམ་ཞིག་ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་ན་གསལ་བ་བཞིན་བཀོད་ན། མཁན་པོ་མོ་རྒུ་བདེ་ཤིལ་ནི་རྒྱལ་སྲས་སུ་འཁྲུངས་པའི་རྒྱལ་རིགས་དང་ལི་ཡུལ་དུ་བྱུང་བའི་དགྲ་བཅོམ་པ་ཐོག་མ་ཡིན། དེ་ཡང་གོང་དུ་འཁོད་པ་བཞིན་ལི་ཡུལ་དུ་རྒྱལ་བོ་ས་ནུ་ནས་བཟུང་སྟེ་རྒྱལ་རབས་ལྔ་བ་སྟེ་རྒྱལ་པོ་བྱི་ཛ་ཡ་སམ་བྷ་བ[15]རྒྱལ་སྲིད་དུ་བཞུགས་པའི་དུས་ནི་སྤྱི་ལོ་སྔོན116ལོ་ལ་འཁེལ་པ་དང་དེ་ནས་ལོ་ལྔ་འགོར་བ་སྤྱི་ལོ་སྔོན111ལོ་ལ་རྒྱལ་པོས་འཇམ་པའི་དབྱངས་ཀྱི་རྣམ་སྤྲུལ་འཕགས་པ་བཻ་རོ་ཙ་ན་སོགས་ལི་ཡུལ་དུ་ཆོས་སྟོན་པའི་དགེ་བའི་བཤེས་གཉེན་རྣམས་ཀྱི་ཆེད་དུ་ཙར་མའི་གཙུག་ལག་ཁང་ཐོག་མར་བརྩིགས་པ་ནས་ལི་ཡུལ་དུ་ནང་ཆོས་དར་བའི་འགོ་ཚུགས་པ་དང་། དེའི་རྗེས་སུ་“ཆོས་ཕྱུང་རྒྱལ་བོ་བྱི་ཛ་ཡ་སམ་བྷ་བས་གཙུག་ལག་ཁང་བརྩིག་ཚུན་ཆད་རྒྱལ་བོ་ལི་རྗེ་རབས་བདུན་གྱི་བར་དུ་གཙུག་ལག་ཁང་གཞན་མ་བརྩིགས། ་་་་་་དེ་ནས་རྒྱལ་བོ་བི་ཛ་ཡ་བཱིརྱ་འགུམ་སྟིར་གྱི་གཙུག་ལག་ཁང་མཆོད་པ་བགྱིད་དུ་མཆིས་པའི་ཚེ”[16]ཞེས་འབྱུང་བ་ལས་མཁན་པོ་མོ་རྒུ་བདེ་ཤིལ་གྱི་ཡབ་རྒྱལ་བོ་བི་ཛ་ཡ་བཱིརྱ་ལགས་ནི་ལི་ཡུལ་དུ་ཆོས་བྱུང་བ་ནས་བརྩིས་པའི་རྒྱལ་རབས་བདུན་པ་ནས་བརྒྱད་པའི་དུས་ཀྱི་རྒྱལ་བོ་ཞིག་ཡིན། རྒྱལ་བོ་འདིའི་འཁྲུངས་འདས་ལོ་ཚིགས་ཞིབ་མོ་ཤེས་དཀའ་ཡང་དེའི་གོང་དུ་བྱོན་པའི་རྒྱལ་རབས་དེ་རྣམས་སྲིད་ཁྲིར་བཞུགས་ནས་མི་ལོ་བཞི་བཅུ་ནས་ལྔ་བཅུ་རེ་འགོར་ཡོད་པ་གཞིར་བྱས་ནས་བརྩིས་ཚེ་རྒྱལ་བོ་འདིའི་རིང་ལ་སླེབས་དུས་སུ་ཧ་ལམ་སྤྱི་ལོ་དུས་རབས4-5པའི་དུས་སྐབས་སུ་སླེབས་ཡོད་པར་སེམས། རྒྱལ་བོ་འདི་ཡང་རྒྱལ་བོ་སྔ་མ་རྣམས་དང་མཚུངས་པར་ནང་ཆོས་ལ་དགའ་བ་ཞིག་ཡིན། ཆོས་ཀྱི་ལག་རྗེས་སུ་འགུམ་ཏྀར(འགེའུ་ཏོན་ཤན་དང་དོན་གཅིག)བྱ་བའི་གཙུག་ལག་ཁང་ཡོད་པའི་གནས་སུ་མཆོད་རྟེན་ཆེན་པོ་ཞིག་བརྩིགས། ཏུན་ཧོང་ནས་ཐོན་པའི་ཡིག་རྙིང་P.T.960ཤོག་དྲིལ་གྱི་ཐིག་ཕྲེང་12་མཚམས་སུ་རྒྱལ་བོ་འདིས་མཆོད་རྟེན་དེ་བརྩིགས་སར་རང་གི་བུ་སྟེ་རྗེས་སུ་མཁན་པོ་མོ་རྒུ་བདེ་ཤིལ་དུ་གྲགས་པ་འདི་ཉིད་ཁྲིད་པ་ལས་བུ་རེ་ཞིག་བོར་བའི་གནས་ཚུལ་ཞིབ་མོ་འདི་ལྟར་བཀོད་ཡོད་དེ། རྒྱལ་བོ་བཱིརྱས་རང་གི“བུ་ཆུང་ངུ་ཞིག་ཁྲིད་པ་ལས། སྟོརད་པ་རྗེས་བཅད་དེ་བཙལ་ན། ད་ལྟར་འགེའུ་ཏེ་ཤན་གྱྀ་སྟེང་། འཇམ་དཔལ་གནས་པ་དང་གཉྀས་ཀྱི་བར་ན། ལུང་བུ་མྱྀ་ཆེ་བ་ཞིག་གྀ་ནང་ནས་རྙེད་ནས། རྒྱལ་བོས་བུ་རྙེད་པའི་སར། ལུང་བུའི་ནང་དུ་གཙུག་ལག་ཁང་གཅྀག་བརྩིག་སྟེ། རབས་བདུན་གྱི་སངས་རྒྱས་ཀྱྀ་ཤ་རི་རམ་ཡང་དེ་ན་བཞུགས་སྟེ། དུས་གསུམ་གྱྀ་མཆོད་པའི་ས།། གཙུག་ལག་ཁང་གྀ་མཚན་ཨ་རྱ་སྟ་ན་ཞེས་བགྱྀ་བ་ལགས་སྟེ།། རྒྱལ་པོས་བུ་ཆུང་ངུ་དེ་ཡང་ཐར་པ་བཏང་སྟེ།། མོད་ལ[17]་དགྲ་བཅོམ་པའྀ་འབྲས་བུ་ཐོབ་ནས། །དང་པོར་ལྀ་ཡུལ་དུ་དགྲ་བཅོམ་པའི་འབྲས་སུ་ཐོབ་པ་འདྀ་ལས་སྔ་བ་མ་བྱུང་བས། འདི་ནི་ལམ་མ་ནོར་པར་སྟོན་པ་ཞེས་མཚན་མོ་རྒུ་བདེ་ཤིལ་དུ་བཏགས་སྟེ། ཐོག་མ་མོ་གུ་བདེ་ཤིལ་ཞེས་བགྱྀ་བའི་མིང་ཡང་དེ་ལས་བྱུང་སྟེ། སླན་ཅད་མོ་གུ་བདེ་ཤུལ་ཡང་ཐུབ་ལྡན་གང་ཆེ་བ་དང་། བཀའ་ཐུབ་ཀྱི་མཆོག་ལས་བཏུས་སྟེ། མོར་རྒུ་བདེ་ཤིལ་དུ་བསྐོས་པ་ལགས།།”[18]ཞེས་བཀོད་པའི་ཡིག་ཚང་འདི་ལས། བུ་ཆུང་ངུ་ཞིག་ཅེས་པ་གོ་སླ་ཞིང་། སྟོརད་པ་ནི་བོར་སྟོར་བྱུང་བའི་དོན། རྗེས་བཅད་དེ་བཙལ་ནི་རྗེས་དེད་དེ་བཙལ་བ་སྟེ་བསྟན་འགྱུར་དཔེ་བསྡུར་མར་“བཅང་”ཞེས་བྱུང་བ་བཤུས་ནོར་ཡིན། ལུང་བུ་མྱྀ་ཆེ་བ་ནི་ལུང་བ་ཆུང་ངུ་སྟེ་ལུང་ཁུག་དོག་མོ་ཞིག་ན་ཞེས་པའི་དོན། ཐར་པ་བཏང་ནི་རབ་ཏུ་བྱུང་པའི་དོན། དགྲ་བཅོམ་པའི་འབྲས་བུ་ཐོབ་པ་ནི་ལམ་བདེན་པ་བཞི་མཐོང་བའི་ཉོན་མོངས་དགྲ་བཅོམ་གྱི་གོ་འཕང་ཐོབ་པའི་དོན། མོ་གུ་(རྒུ)བདེ་ཤིལ་ནི་ཧ་ལམ་ལི་སྐད་ཀྱི་མཁན་པོ་དང་དགེ་བཤེས། ཡང་ན་སྟོན་པ་ཞེས་པའི་དོན་དེ། སྔོན་གྱི་དུས་སུ་བོད་ཀྱིས་ཀྱང་དགེ་བཤེས་དང་སྟོན་པ་གཉིས་ཀ་དོན་གཅིག་མིང་གི་རྣམ་གྲངས་སུ་གོའོ།།མོ་གུ་(རྒུ)བདེ་ཤུལ་དུ་བཏགས་ཤེས་པ་ནི་ཁོང་གི་ཡོན་ཏན་དེ་ལྟར་མཐོན་པོར་སོན་པ་ན་མི་ཀུན་གྱིས་མཁན་པོ་དང་དགེ་བཤེས་སམ་སྟོན་པའི་མིང་གི་འབོད་པའི་གོ་སར་སླེབས་པས་མིང་དེ་ལྟར་བཏགས་པའི་དོན་ནོ།། ཐུབ་ལྡན་གང་ཆེ་བ་ནི་སྡོམ་པ་ལྡན་ཞིང་སྡོམ་ཁྲིམས་གཙང་བའི་དོན། བཀའ་ཐུབ་ནི་དཀའ་ཐུབ་སྟེ་དཀའ་སྤྱད་སྡུག་རུས་ཆེ་བའི་དོན། མོར་རྒུ་བདེ་ཤིལ་དུ་བསྒོ་པ་ལགས་ཅེས་པའི་“བསྒོ”ནི་གོང་དུ་བརྗོད་པའི་ཡོན་ཏན་དེ་ལྟར་མངའ་བས་མཁན་པོའམ་དགེ་བཤེས་སམ་སྟོན་པའི་གོ་གནས་སུ་བསྐོས་པའི་དོན་ཏེ། དེ་ལྟར་ན་ལི་ཡུལ་དུ་ཐོག་མར་ཆོས་དར་བའི་དུས་སྐབས་ནས་མཁན་པོ་དང་དགེ་བཤེས་ཀྱི་གོ་གནས་སུ་འཕར་བའི་སྲོལ་རྒྱ་གར་དང་བོད་ལ་དར་བ་བཞིན་ཡོད་དོ།། དེ་ཡང་“མཁན་པོ”ལ་གོ་བ་ལེན་སྟངས་མི་འདྲ་བ་གཉིས་ཡོད་པ་ལས། དང་པོ་འདུལ་བའི་གཞུང་ནས་བཤད་པའི་མཁན་པོ་སྟེ་རབ་བྱུང་དང་དགེ་ཚུལ་གྱི་སྡོམ་པ་གནང་མཁན་གྱི་མཁན་པོ་དང་དགེ་སློང་གི་སྡོམ་པ་གནང་མཁན་གྱི་མཁན་པོ་གཉིས་ལ་ཟེར་ཞིང་། དེ་ཡང་མཁན་པོ་བྱེད་འོས་པའི་འོས་ཆོས་སམ་ཆ་རྐྱེན་བཅོ་ལྔ་ཚང་བ་ཞིག་བྱེད་དགོས་པ་སྟེ།། 1.བཙུན་པའི་ཡན་ལག་ཕམ་པ་བཞིའི་ཉེས་པས་མ་གོས་པ།2.བརྟན་པའི་ཡན་ལག་དགེ་སློང་གི་སྡོམ་པ་བླངས་པ་ནས་ལོ་བཅུ་བར་སྡོམ་པ་ལ་སྐྱོན་མ་ཕོག་པ།3.མཁས་པའི་ཡན་ལག་འདུལ་བ་ལ་མཁས་ཤིང་ལྔ་ཕྲུག་ཉེར་གཅིག་གང་ཡང་རུང་བའི་ཡོན་ཏན་དང་ལྡན་པ།4.སློབ་མ་ལ་སྙིང་རྗེ་དང་ལྡན་པ།5.ཁོང་ཁྲོ་ཆུང་ཞིང་བཟོད་པ་དང་ལྡན་པ།6.ནང་གི་འཁོར་རྣམས་སྤྱོད་པ་གཙང་བ།7.སློབ་མ་རྣམས་ལ་ཆོས་དང་ཟང་ཟིང་གཉིས་ཀྱི་སྒོ་ནས་སྐྱོང་མཁས་པ།8.དུས་སྐབས་དང་འཚམས་པར་གདམས་ངག་དང་བསླབ་བྱ་གནང་བ།9.རང་ཉིད་དང་དབང་བོ་མཐུན་པ།10.ལྟ་བ་མཐུན་པ། 11.སྨྲ་ཤེས་པ། 12.དོན་གོ་བ། 13.ཤེས་པ་རང་བཞིན་དུ་གནས་པ། 14.ལུས་ཐ་མལ་དུ་གནས་པ། 15.ས་རང་བཞིན་དུ་གནས་པ་བཅས་ཚང་དགོས་པ་ཡིན་ནོ།། གཉིས་པ་ནི་དགོན་པ་ཁག་གི་མཁན་པོ་སྟེ། གྲྭ་སའི་མཁན་པོ་རྣམས་ལ་གོང་གསལ་གྱི་ཆ་རྐྱེན་ཚང་ཡང་དགོན་པ་ཆུང་རིགས་ཀྱི་མཁན་པོ་ལ་ཆ་རྐྱེན་དེ་དག་ཚང་བ་དང་མ་ཚང་བ་སྣ་ཚོགས་ཡོད་པ་ལས། འདིར་གསལ་མཁན་པོ་མོ་རྒུ་བདེ་ཤུལ་ལ་གོང་གི་འདུལ་བའི་གཞུང་ནས་བསྟན་པའི་མཚན་ཉིད་ཚང་པ་ནི་ཐུབ་ལྡན་གང་ཆེ་བ་དང་། བཀའ་ཐུབ་ཀྱི་མཆོག་ལས་བཏུས་ཏེ། ཅེས་པའི་ཚིག་གིས་གསལ་བར་བསྟན། 《དགྲ་བཅོམ་དགེ་འདུན་འཕེལ་གྱི་ལུང་བསྟན་པ》ནང་དུ་“ཡུལ་འདིའི་གཙུག་ལག་ཁང་བྲུ་ཉ་། ཞེས་བྱ་བ་གསུམ་རིག་པ། མངོན་པར་ཤེས་པ་ཐོབ་པ། རྣམ་པར་ཐར་པ་བརྒྱད་ལ་བསམ་གཏན་པ་ཞིག་ཏུ་གཞན་ཞིག་ན། སློབ་མ་ཞིག་དང་ཐབས་ཅིག་ཏུ་དབྱར་ཟླ་གསུམ་འཇིག་ཚོགས་ཀྱི་རི་ཞེས་བྱ་བ་ལ་བཞུགས་ཏེ།”[19]ཞེས་བཀོད་པ་དེས་རྟོགས་པའི་ཡོན་ཏན་དེ་ཡང་ཚད་མཐོར་སླེབས་ཡོད་པ་སྟེ་ཚེ་སྔ་མ་རིག་པའི་དང་ཕྱི་མ་རིག་པ། ཟག་པ་ཟད་པ་རིག་པ་སྟེ་“གསུམ་རིག་པའི”ཡོན་ཏན་དང་། མངོན་གྱུར་དང་ཡུལ་དུས་ཐག་རིང་པོ་ན་གནས་པའི་ལྐོག་གྱུར་དང་། ཤིན་ཏུ་ལྐོག་གྱུར་གྱི་གནས་ཚུལ་མངོན་སུམ་དུ་རྟོགས་པའི་མངོན་པར་ཤེས་པ་ཐོབ་པའི་ཡོན་ཏན་དང་། གཟུགས་ཅན་གཟུགས་ལ་བལྟ་པའི་རྣམ་ཐར་དང་། ནང་གཟུགས་མེད་པར་འདུ་ཤེས་པས་ཕྱི་རོལ་གྱི་གཟུགས་རྣམས་ལ་བལྟ་པའི་རྣམ་ཐར། སྡུག་པར་རྣམ་པར་ཐར་པ་ལ་སྡུག་པ་ཉིད་དུ་མོས་པར་འགྱུར་པའི་རྣམ་ཐར། ནམ་མཁའ་མཐའ་ཡས་སྐྱེད་མཆེད་ལ་སྙོམས་པར་འཇུག་པའི་རྣམ་ཐར། རྣམ་ཤེས་མཐའ་ཡས་སྐྱེ་མཆེད་ལ་སྙོམས་པར་འཇུག་པའི་རྣམ་ཐར། ཅི་ཡང་མེད་པའི་སྐྱེད་མཆེད་ལ་སྙོམས་པར་འཇུག་པའི་རྣམ་ཐར། འདུ་ཤེས་མེད་འདུ་ཤེས་མེད་མིན་གྱི་སྐྱེ་མཆེད་ལ་སྙོམས་པར་འཇུག་པའི་རྣམ་ཐར། འདུ་ཤེས་དང་ཚོར་པ་འགོག་པའི“རྣམ་པ་ཐར་པ་བརྒྱད”ལ་སེམས་མ་གཡེངས་ཤིང་ཉོན་མོངས་པའི་དྲི་མ་དང་མ་འདྲེས་པར་རྩེ་གཅིག་ཏུ་གནས་པས“བསམ་གཏན་པའི”ཡོན་ཏན་རྣམས་ལྡན་ཚུལ་བརྗོད་ཡོད་དོ།། འདིར་“འཇིག་ཚོགས་ཀྱི་རི”ཅེས་པའི་སྐད་དོད་ལ་《སམ་བོད་སྐད་གཉིས་ཤན་སྦྱར》ནང་དུ་སཏྐྰ་ཡ་ཞེས་འབྱུང་པ་དང་།《ལི་ཡུལ་ལུང་བསྟན》དུ་“ས་ཀ་ཡ”ཞེས་དང་། ཏུན་ཧོང་ནས་ཐོན་པའི་ཤོག་དྲིལch.qI 3［54］MS.539bནང་དུ། ས་ཀ་ཡ་ཀྀ་ར་ཞེས་འབྱུང་བ་རྣམས་དོན་གཅིག་མིང་གི་འབྲི་ལུགས་མི་འདྲ་བ་ཡིན་ནོ། །
དེའི་མཚན་གྱི་འབྲི་ལུགས་སུ་མོ་གུ་བདེ་ཤུལ་དང་། མོ་རྒུ་བདེ་ཤྀལ། མོ་རྒུ་བདེ་ཤི། སང་གྷ་བརྡ་ན། དགྲ་བཅོམ་པ་དགེ་འདུན་འཕེལ། མོ་རྒུ་དེ་ཤི་ཨ་བ་ཡ་རྡང་། འཕགས་པ་དགེ་འདུན་འཕེལ། སོགས་ཡོད་དོ།
ཇོ་ནང་ཏ་ར་ན་ཐའི་《རྒྱ་གར་ཆོས་འབྱུང》དུ་རྒྱ་གར་གྱི་སྙན་ངག་སྨྲ་བ་ཀུན་གྱི་གཙུག་རྒྱན་ནག་མོ་ཁོལ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་གླེང་པའི་མཇུག་ཏུ“དེ་དག་གི་དུས་ལི་ཡུལ་དུ་དགྲ་བཅོམ་པ་དགེ་འདུན་འཕེལ་བྱུང”[20]ཅེས་བཀོད་ཡོད་འདུག ནག་མོ་ཁོལ་འཚོ་བཞུགས་དུས་ནི་སྤྱི་ལོ་དུས་རབས་4-5པའི་ནང་ཡིན་པར་དེང་གི་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་རྣམས་ཀྱིས་བཤད་ལ།《བསྟན་རྩིས་ཀུན་བཏུས》སུའང་སྤྱི་ལོ་399ལོན་པ“རྒྱ་ནག་ཧྭ་ཤང་ཧྥ་ཤན་དགོང་ལོ་65སྟེང་རྒྱ་གར་དུ་ཆས། ཧྭ་ཤང་ཧྥ་ཤན་རྒྱ་གར་དུ་ཆས་དུས་རྒྱ་གར་པའི་སྙན་ངག་མཁན་ནག་མོ་ཁོལ་ཞལ་བཞུགས་པ་ད་ལྟའི་རྒྱ་གར་ལོ་རྒྱུས་སུ་བཤད།[21]”ཡོད་པ་དེ་ལྟར་ན་ལི་ཡུལ་གྱི་མཁན་པོ་མོ་རྒུ་བདེ་ཤྀལ་ལམ་དགྲ་བཅོམ་པ་དགེ་འདུན་འཕེལ་འཚོ་བཞུགས་ཀྱི་དུས་དེ་ནི་སྤྱི་ལོ་ཚུགས་རྗེས་ཀྱི་དུས་རབས་3ནས་4པའི་ནང་ཙམ་ལ་ཁེལ་ཡོད་དོ། །
མདོར་ན་མཁན་པོ་འདི་ནི་མཐོ་པོ་རྒྱལ་སྲིད་ལ་དབང་པའི་བདེ་པ་ཐམས་བཅད་ལམ་ཁའི་རྩྭ་བཞིན་བོར་ཏེ་དབེན་པའིགནས་སུ་གསང་སྟབས་སུ་གཅིག་པོར་གཤེགས་པས་ཕ་རྒྱལ་པོས་ཕྱོགས་ཀུན་ཏུ་བཙལ་ཏེ་རྙེད་པའི་ཚེ་གཏན་གྱི་འདུན་མ་ཆོས་སུ་ཕྱོགས་པ་ཕྱིར་བཟློག་མ་ནུས་པར་འཇམ་དཔལ་བཞུགས་གནས་དེ་ཉིད་དུ་རབ་ཏུ་བྱུང་བ་དང་། རིང་པོ་མ་ལོན་པར་དཀའ་ཐུབ་དང་སྡུག་རུས་དྲག་པོས་ལམ་བདེན་པ་བཞི་ལ་མངའ་བརྙེས་ཤིང་ལི་ཡུལ་དུ་བྱོན་པའི་དགྲ་བཅོམ་གྱི་ཐོག་མར་གྱུར་པ་ཞིག་ཡིན་པས་ན། ཚང་མས་ལམ་སྟོན་པ་པོ་མོ་རྒུ་བདེ་ཤིལ་ཞེས་ཆེ་བའི་མཚན་ནས་འབོད་པར་གྱུར་ལ། ཚུལ་ཁྲིམས་གཡག་རྔ་བཞིན་དུ་བསྲུང་ཞེས་པ་ལྟར་མི་ལོ་མང་པོར་འདུལ་བའི་བཅའ་ཁྲིམས་ཕྲ་མོ་ཙམ་ཡང་འགལ་བ་མེད་པར་བསྲུང་བའི་དཀའ་ཐུབ་ལས་མཁན་པོའི་གོ་སར་ཡང་བཞུགས་པ་ཡིན་ནོ། །
གསུམ་པ། 《ལུང་བསྟན》གཉིས་ཀ་ཐོག་མར་རྩོམ་དུས་སུ་ལི་ཡུལ་དུ་དར་བའི་ཡིག་རིགས།
༡.ཁ་རོ་ཥྚིའི་ཡི་གེ།(kharosthi�衣�文)ལིའི་འཕྲལ་སྐད་དང་ལི་སྐད། ཏོ་ལའི་ཞུགས་ངམས་ཀྱི་མིང་ཡང་ལི་སྐད་དུ་ཤེར་བཟང་ཞེས་བཏགས་ནས་ཞེས་སོགས་ལི་ཡུལ་ལུང་བསྟན་དུ་འབྱུང་བས་ལི་རིགས་དེར་གནའ་སྔ་མོ་ཞིག་ནས་རང་སྐད་ཡོད་པ་ལྟ་བུར་སྣང་ཡང་ཐོག་མའི་ཡི་གེ་ནི་ལེགས་སྦྱར་ནས་ཡུལ་དེར་དར་བ་ཞིག་སྟེ། ཧ་ལམ་སྤྱི་ལོ་དུས་རབས་གཉིས་པའི་ནང་མདོ་རྒྱ་ཆེར་རོལ་བ་ནས་བསྟན་པའི་ཁ་རོ་ཥྚི་བྱ་བའི་ཡི་གེ་འདི་དར་འགོ་ཚུགས། ཡི་གེ་དེ་ནི་ཐོག་མར་རྒྱ་གར་ནུབ་བྱང་ཕྱོགས་ཀྱི་ཡུལ་གན་དྷ་ར་སྟེ་ཚད་མའི་ཤིང་རྟའི་སྲོལ་འབྱེད་ཆེན་པོ་སློབ་དཔོན་ཕྱོགས་གླང་འཁྲུངས་སའི[22]ཡུལ་ཀྱི་སྐད་གཞིར་བྱས་ནས་བརྩམས་པའི་དབྱངས་གསལ་གཉིས་ཀྱི་བདག་ཉིད་ཅན་ཏེ་དབྱངས་ཡིག་ལྔ་དང་གསལ་བྱེད་ཞེ་གསུམ་ཡོད་པའི་ཡི་གེ་ཞིག་ཡིན། སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་དུས་རབས་ལྔ་པའི་དུས་སུ་སྟག་གཟིག་གི་ཨེ་རྗིབ་མའེ་ཏེ་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་ཏ་ལིག་ཧྲི་སྐུ་ཐོག་དང་པོས[23]་ཡུལ་དེར་དབང་སྒྱུར། 《དགྲ་བཅོམ་དགེ་འདུན་འཕེལ་གྱི་ལུང་བསྟན་》དུ། “སྲིག་ནི་ལ་སོགས་པ་ཞིག་གིས་རྒྱལ་པོ་ནི་སྟག་གཟིག་གིས་རྒྱལ་པོ་བྱེད་པར་འགྱུར་རོ་”[24]ཞེས་པ་དེས་སྔོན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་བྱུང་བ་དེ་འདྲ་མཚོན་ཡོད་ཏེ། སྲིག་ནི་ནི་དེང་སང་རྒྱ་གར་དུ་འཚོ་བའི་མི་རིགས་སྲིག་ནི་锡克族ཞེས་པར་གོ་དགོས་པ་བརྟག་ན་ཤེས་པས་གནའ་དུས་ཀྱི་གནྡྷ་ར་རྣམས་ནི་འདི་དང་རིགས་རྒྱུད་གཅིག་པ་ཡིན་ནམ་སྙམ་ལ། དེ་ལྟར་ཡིན་ཚེ་སློབ་དཔོན་ཐོགས་མེད་མཆེད་གཉིས་ཀྱང་མི་རིགས་འདིར་གཏོགས་སོ།། དགེ་ཆོས་ཀྱིས་“ཐོགས་མེད་མཆེད་གཉིས་འཁྲུངས་ཡུལ་དེང་རྒྱ་གར་ནུབ་གྱི་མཐར་གནས་པའི་གྲོང་ཁྱེར་པིཥར་ཡིན་ཚུལ་རྒྱའི་བཙུན་པ་ཝན་ཚག་གིས་གསུང་ཚུལ་བཀོད་འདུག་པ”[25]ཡང་ཡུལ་འདིར་གོ་དགོས་ཏེ་ལེགས་སྦྱར་གྱི་པིཥར་དང་། རྒྱའི་ཡི་གེར 白沙瓦ཞེས་པ་དང་། བོད་ཀྱི་ཡི་གེར་གན་དྷ་ར་ཞེས་པ་རྣམས་དོན་གཅིག་མིང་གི་རྣམ་གྲངས་དུ་མ་ཡིན་པས་སོ།། དུས་དེར་སྟག་གཟིག་པ་རྣམས་ཀྱིས་གནའ་བོའི་ཨ་ར་མེ་ཡི་གེ阿拉美文ཡུལ་དེར་སྤེལ་བས་ཡུལ་གན་དྷ་རའི་མི་རྣམས་ཀྱིས་སྔར་གྱི་ཡི་གེ་ཅུང་ཟད་བཅོས་པའི་ཁ་རོ་ཥྚིའི་ཡི་གེ་འདི་གསར་བཏོད་མཛད་པ་ནས་མིང་དེ་འཇིག་རྟེན་མི་ཡུལ་དུ་གྲགས། དགེ་ཆོས་ཀྱིས་“ཨེ་རྗིབ་རྣམས་ཀྱི་ཡི་གེ་ཡང་རིམ་གྱིས་གཟུགས་འགྱུར་ནས་ཁ་རོ་ཥྚིའི་ཡི་གེ་དང་”[26]ཞེས་བཀོད་པ་དང་དོན་གཅིག་ཏུ་འགྱུར་ལ། ཡང་“ཨེ་རྗིབ་རྣམས་ཀྱི་རོ་སྒྲོམ་ལོ་སྟོང་ཕྲག་ཏུ་སོང་པ་དག་”[27]ཅེས་པའི་ཨེ་རྗིབ་ནི་ད་ལྟའི་ཨེ་ཅིབ埃及ལ་གོ་དགོས་པ་འདྲ་བས་དུས་དེར་སྟག་གཟིག་དང་ཨེ་རྗིབ་གཅིག་ཏུ་གོ་དགོས་པ་ལྟ་བུའི་ཉམས་ཤིག་འདུག ཁ་རོ་ཥྚིའི་ཡི་གེ་འདིར་ཚིག་དང་ཚིག་གི་བར་མཚམས་ཆོད་པའི་བར་སྟོང་མེད་ལ། ཚེག་བར་དང་ཤད་གྱིས་ཆོད་པའི་འབྲི་སྲོལ་དེ་འདྲ་ཡང་མེད། གསལ་བྱེད་རྐྱང་བ་དོན་སྟོན་བྱེད་དུ་འབྲི་བའི་ཚེ་དབང་སྲོག་ཞུགས་གི་ཚུལ་དུ་འ་ཆུང་ལྟ་བུའི་ཀོར་ཐིག་རེ་རྗེས་སུ་འབྲི་བ་ཡིན། ཨ་རབ་ཀྱི་ཡི་གེ་བཞིན་གཡས་ནས་གཡོན་དུ་འབྲི་བ་དེ་དག་ནི་ཨ་ར་མེ་ཡི་གེས་ཤན་ཞུགས་པ་ཡིན་པར་བཤད་དོ།། ཡིག་རིགས་དེའི་མ་ཡིག་ནི་《ཀྲུང་གོ་རིག་བརྒྱ་ཀུན་འདུས་དེབ་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་སྐོར》[28]ཞེས་པའི་ནང་དུ་རྒྱའི་མཁས་པ་ཅི་ཞན་ལིན་ལགས་ཀྱིས་ལེགས་བསྒྲིགས་གནང་ཡོད་པ་འདིར་བཀོད་ན།
元音 a i u e o |
辅音
喉音 Ka Kh e ga gha na
腭音 ca ca cha ch’a ja ja jha na
顶音 ta tha th’a da d’a dha na
齿音 ta tha da dha na
唇音 pa pha pa pha ma nā
半元音ya ra la va va
咝音 sa sa sa sa sa
气音 ha
འདིར་བལྟས་ན། དབྱངས་ཡིག་5དང་གསལ་བྱེད་43བཅས་ཁྱོན་བསྡོམས་དབྱངས་གསལ་48ཡོད་པ་དེ་དག་སྡེ་ཚན་གྱི་བགོ་སྟངས་དང་ཡི་གེའི་སྐྱེ་གནས་སོགས་ལེགས་སྦྱར་གྱི་ཡི་གེ་དང་ཕལ་ཆེར་མཐུན་པ་དང་ཅུང་ཙམ་མི་འདྲ་ས་ནི་སོ་རྐན་ལས་སྐྱེས་པའི་ཙ་སྡེར་ཡི་གེ་བརྒྱད་དང་། ལྕེ་རྩེ་སོ་ལས་སྐྱེས་པའི་ཏ་སྡེར་ཡི་གེ་བརྒྱད་དང་། མཆུ་ལས་སྐྱེས་པའི་ཡི་གེ་དྲུག འདོགས་ཅན་གྱི་ཡི་གེ་ལྔ། མགྲིན་པ་ལས་སྐྱེས་པ་ཡི་གེ་ཤ་དང་། རྐན་ལས་སྐྱེས་པའི་ཡི་གེ་ཥ་དང་ལྕེ་རྩེ་སོ་ལས་སྐྱེས་པའི་ས་ཡིག་གསུམ་ལ་ལྷག་མའི་ཡི་གེ་གཉིས་བྱུང་བ་དང་། མགྲིན་པ་ལས་སྐྱེས་པའི་ཧ་ཡིག་དང་ཆ་འདྲ་བའི་ཡི་གེ་ལྷག་མ་གཅིག་བྱུང་བ་དེ་དག་རྩ་བའི་ཆ་ནས་ལེགས་སྦྱར་ཡི་གེར་མཐུན་པ་ཞིག་ཡིན། ས་པཎ་གྱིས་ལེགས་སྦྱར་ཡི་གེའི་ཁྱད་ཆོས་བརྗོད་དུས་སུ་“ཊཋཌཌྷཎཥ་དྲུག གྷཛྷདྷབྷཀྵསྟེ་ལྔ། དེ་ལྟར་ཡི་གེ་བཅུ་གཅིག་པོ། བོད་ལ་གཏན་ནས་མེད་པ་ཡིན། རྒྱ་གར་པ་ལའང་དེ་དག་ལ། ཡི་གེ་ལོག་དང་ཧ་བཏགས་མེད། འོན་ཀྱང་བོད་ཀྱིས་བརྗོད་ཤེས་ཕྱིར། སྔོན་གྱིས་བྱང་ཆུབ་སེམས་དཔས་མཛད།”ཅེས་པ་ལྟར་ལོག་པ་ལྔ་ནི་སྔོན་བྱོན་ལོ་པཎ་རྣམས་ཀྱིས་ཏ་སྡེ་དང་སྒྲ་གཟུགས་གཉིས་ཀའི་ཆ་ནས་ཁྱད་འབྱེད་བྱེད་དུ་བྱས་པའི་ཡི་གེ་ཡིན་ཚུན་གསལ་བས་གོང་དུ་ཏ་སྡེར་ཆ་མཐུན་པའི་ཡི་གེ་ལྔ་བྱུང་བ་དེ་རྣམས་ལོག་སྡེར་འབོད་པའི་ཡི་གེ་རྣམས་ཡིན་པ་ཐག་གིས་ཆོད་དོ།། རྗེས་སུ་ཡི་གེ་དེར་བྲམ་ཟེའམ་ཚངས་པའི་ཡི་གེའི་ཤན་ཞུགས་ཏེ་དོན་མི་འདྲ་བ་མཚོན་བྱེད་ཀྱི་ཐབས་སུ་དབྱངས་འདོགས་ལྟ་བུའི་རྟགས་ཀྱི་ཡི་གེ་མཛད་པས་གསལ་བྱེད་ཀྱི་གྲངས་ཀ་དེའང་སྔར་ལས་འཕེལ་ཏེ་གསལ་བྱེད44ཡོད་པར་གྱུར། རྒྱལ་པོ་ཀ་ནི་ཥྐའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་དུས་སུ་ཡི་གེ་འདི་སྲིད་ཕྱོགས་སུ་སྤྱོད་པའི་ཡི་གེར་བྱས་པ་དང་སྤྱི་ལོ་དུས་རབས་གཉིས་པའི་ནང་དུ་རྒྱལ་རབས་དེའི་སྟོབས་ཤུགས་སུ་བརྟེན་ནས་ལི་ཡུལ་ས་ཁུལ་དུ་དར་ལ། དེའི་དུས་གསལ་བྱེད་45ཡོད་པར་བཤད། དེ་ནས་ལོ་བརྒྱ་ལྷག་ཙམ་འགོར་བ་དུས་རབས་གསུམ་པའི་ནང་ཤིན་ཅང་གི་ནོབ་ཆུང་དང་ཤན་ཤན་ས་ཁུལ་དུ་དར། ཡི་གེ་འདི་ལི་ཡུལ་དུ་དར་བ་ནས་ཆོས་སྲིད་ཉིས་ཆར་སྤྱད་དེ་ལོ་བརྒྱ་ཕྲག་དུ་མ་སོང་སྟེ་སྤྱི་ལོ་དུས་རབས་5པའི་རྗེས་སུ་ཡུལ་དེ་ནས་ནུབ་སོང་བར་བཤད། ཡི་གེ་དེའི་ཤོག་དྲིལ་མང་པོ་ཞིག་ཤུལ་དུ་ལུས་པའི་ཁྲོད་ནས་མང་ཤོས་ཕྱི་ཕྱོགས་སུ་ཁྱེར་ལ། རང་རྒྱལ་དུ་ལུས་ཡོད་པ་སྐོར་ཞིག་ད་ལྟ་ཤིན་ཅང་གི་དངོས་མང་བཤམས་སྟོན་དུ་ཉར་ཡོད་པར་བལྟས་ན། རྒྱལ་པོའི་བཀའ་ཡིག་སོགས་ང་ཚོའི་ཤིང་པར་ཁྲི་གང་མའི་གླེགས་ཤིང་ཁ་སྤྲད་ནས་ཐ་གུས་བསྡམས་ཡོད་པ་ལྟ་བུ་དང་བཀའ་ཡི་གསང་བ་ཕྱིར་མི་འཆོར་བའི་ཐབས་སུ་ཐ་གུའི་མདུད་པའི་སྟེང་དུ་འཇིམ་པར་ཕབ་པའི་ཐམ་གའི་རྟགས་ཀྱི་རྒྱ་བཏབ་ཡོད། རྒྱའི་མཁས་པ་ཧོང་ཝུན་པའོ་ལགས་ཀྱིས་1929ལོར་འུ་ཐེན་གྱི་ཨ་ཁུ་སི་སྤར་མཁར་རྙིང་ནས་ཟངས་མའི་དོང་ཚེ་ཞིག་རྙེད་པ་དེའི་ངོས་སུ་རྟ་མཆོག་གི་རི་མོ་ཕབ་པའི་ཁོར་ཡུག་ཏུ། ཁ་རོཥྟིའི་ཡི་གེ་ཡོད་པ་རྒྱའི་མཁས་པ་ཤྰ་ཏིན་ལགས་ཀྱི་སྒྲ་གདངས་འདི་ཕབ་ཡོད་དེ།
ma ha ja sa ra ti ra ja sa ma ha ta ja cu gra ma ya sa དེ་བོད་ཡིག་ཏུ་བྲིས་ན། མཧཱཛསར། དྷར་ཛསམཧཱཛ། ཀུཀྲམཡཛ། ཞེས་པའི་སྒྲ་ཐོན་པ་དོན་འགྲེལ་བྱས་ན། མ་ཧཱ་ནི་ཆེན་པོ་དང་། བོད་འགྱུར་སྔགས་ཡིག་ཏུ་ར་ཛ་ནི་རྒྱལ་པོའི་སྐད་དོན་དུ་འཇུག་ཀྱང་འདིར་ཛ་ས་ར་དང་ཛ་ས་གཉིས་ཀྱི་སྒྲ་ཐོན་པ་རྒྱལ་པོའི་དོན་ལ་འཇུག དྷ་ར་དང་དྷཱ་ར་གཉིས་ཀྱི་ཡིག་གཟུགས་གང་ལྟར་བྱས་ཀྱང་འཆང་བའམ་འཛིན་པའི་དོན་ལ་འཇུག་པས་རྒྱལ་ཕྲན་རྣམས་རང་གི་དབང་དུ་བསྡུས་པའི་དོན། དྷྭ་ཛ་ནི་དོན་དུ་མར་འཇུག་པ་ལས་འདིར་རྒྱལ་མཚན་ལ་འཇུག ཀུཀྲཡཛ་ཞེས་པ་རྒྱལ་པོ་ཆེན་པོ་ཞིག་གི་མཚན་ཡིན་པས་དོན་སྒྱུར་བྱས་ན་རྒྱལ་བོ་ཆེན་པོ་ཁྱོད་ནི་རྒྱལ་པོ་རྣམས་ཀྱིས་བཀུར་བའི་རྒྱལ་པོ་དང་། རྒྱལ་མཚན་གྱི་ཏོག་ལྟར་བརྗིད་ཅིང་རླབས་ཆེ་བའི་ཀུཀྲཡཛ་ལགས་སོ་ཞེས་པའི་དོན་བཅས་ཡིན། དེ་ལས་ཁོ་རོཥྟིའི་ཡི་གེ་འདིའི་གཟུགས་ལ་སྟག་གཟིག་གི་ཡི་གེས་ཤན་ཤུགས་ཐེབས་ཀྱང་སྐད་ཀྱི་རྨང་ནི་ལེགས་སྦྱར་ཡི་གེར་འབྲེལ་བ་ཡོད་པ་ནི་འགྲོ་མགོན་འཕགས་པས་སོག་པོ་རྣམས་ལ་འཕགས་ཡིག་མཛད་ཀྱང་རྩ་བ་བོད་ཀྱི་དབྱངས་གསལ་ལས་འདའ་མེད་པ་བཞིན་ནོ།། ཡི་གེ་དེ་རྒྱ་གར་གྱི་ནུབ་བྱང་ས་ཁུལ་དང་། ཕ་ཁི་སི་ཐན། སྔོན་དུས་ཨྱོན[29]་ཡུལ་དུ་གྲགས་ཤིང་དེང་སང་ཨ་ཧྥུ་གན་དུ་འབོད་པའི་ཡུལ་དུའང་དར་བས་《ལོ་པཎ་ཐང་ཡིག》ཏུ་ཨོ་རྒྱན་གྱི་“ཡི་གེ་ཉའི་སྒལ་པ་དང་འདྲ”[30]ཞེས་དབྱིབས་ལ་གཞོལ་པའི་མིང་མཛད་འདུག 《ལི་ཡུལ་ལུང་བསྟན》དུལི་ཡུལ་དུ་ཐོག་མར་ཆོས་བྱུང་བའི་དུས་སུ་“འཇམ་དཔལ་ནི་དགེ་སློང་འཕགས་པ་བེེ་རོ་ཙ་ནའི་གཟུགས་སུ་སྤྲུལ་ནས་ལས་དང་ཉོན་མོངས་པ་མཐར་ཕྱིན་པའི་གནས་ཡུལ་ཙར་མའི་ཙུ་ལེའི་ཚལ་དུ་གཤེགས་ཏེ། ལི་ཡུལ་ན་མཆིས་པའི་སེམས་ཅན་རྣམས་ཀྱི་དགེ་བའི་བཤེས་གཉེན་མཛད་ཅིང་ལི་སྐད་ཀྱང་བྱིས་པ་ཕྱུག་རྫི་རྣམས་ལ་བཅོས་ཤིང་བསྟན། ལིའི་ཡི་གེ་ཡང་བསླབས་ནས་དེའི་འོག་ཏུ་ཆོས་བྱུང་ངོ་།”[31]ཞེས་པའི་ལི་ཡིག་དེ་ནི་ལི་ཡུལ་དུ་ཆོས་ཐོག་མར་དར་དུས་སུ་བྱུང་བའི་ཡི་གེ་ཡིན་པར་བརྟག་ན་ཡི་གེ་དེ་ཁ་རོ་ཥྚིའི་ཡི་གེའམ་ཡང་ན་ཚངས་པའི་ཡི་གེ་ལས་གཞན་གང་ཡང་མིན་པ་གསལ་ལོ། །
2 ཚངས་པའི་ཡི་གེ། དེ་ལྟར་ལི་ཡུལ་དུ་ཁ་ཥྟིའི་ཡིགེ་དར་པའི་རྗེས་སུ་ཡི་གེ་གཞན་ཞིག་སྟེ། རྒྱ་གར་བ་རྣམས་ལ་སེ་ཀ་(Sankas)[32]མི་རིགས་སུ་གྲགས་པའི་སྐད་ཆ་གཞིར་བྱས་པའི་ཡི་གེ་དར་འགོ་ཚུགས།
མི་རིགས་འདི་ཐོག་མར་སྤྱི་ལོ་དུས་རབས་དང་པོའི་ཡར་སྔོན་དུ་ཤིན་ཅང་གི་ནམ་རི་ལྷ་ཞོལ་གྱི་ལྷོ་བྱང་གཉིས་ཀྱི་ས་ཁུལ་དུ་འཚོ་ཞིང་སྐོར་ཞིག་རིམ་གྱིས་ཨ་ཐལ་ས་ཁུལ་དུ་སྤོས། དམག་འཁྲུག་ལ་ཤིན་ཏུ་དགའ་བ་ཞིག་སྟེ་སྔ་རྗེས་སུ་ཨེ་ལེགས་སན་དྷ་དང་དེའི་ཚབ་འཛིན་གྱི་དམག་ལ་འཐབ་པར་མ་ཟད། གྷི་རིག་གི་ཏ་ཞྭ་རྒྱལ་རབས་དང་སྟག་གཟིག་གི་ཨན་སེ་སོགས་སུ་དམག་འཁྲུག་བསླངས་མྱོང་། དེ་ལྟར་རིམ་གྱིས་ཨྱོན་ཡུལ་ནུབ་ཁུལ་གྱི་ཞི་སི་ཐན་ས་ཁུལ་བཟུང་། སྤྱི་ལོ་དུས་རབས་དང་པོའི་ཡར་སྔོན་དུ་རྒྱ་གར་ལ་བཙན་འཛུལ་བྱས་ཏེ་ཆུ་བོ་གཱངྒའི་དབུས་ཁུལ་ས་ཆ་ཧྲིལ་བོ་བཟུང་བ་དང་། དེ་ནས་སྤྱི་ལོ་མགོ་ཚུགས་པའི་ལོ62བར་ཡུལ་དེར་དབང་བསྒྱུར། ཧ་ལམ་སྤྱི་ལོ་130ལོ་ནས་མགོ་ཚུགས་ཤིང་སྤྱི་ལོ་382ལོ་ཙམ་ལ་ཟླ་བ་སྦས་པའི(ཙནྡྲ་གུཔྟ)རྒྱལ་རབས་སུ་ངོས་བཟུང་བའི་རྒྱལ་རབས་དེས་སེ་ཀ་མི་རིགས་འདི་དྲག་འདུལ་བྱས་བས་ཧ་ཅང་ཉམས་དམའ་བར་གྱུར། སྤྱི་ལོ་དུས་རབས་དང་པོའི་དུས་སུ་ལི་ཡུལ་འུ་ཐེན་དང་ཐ་ལི་མུ་གཞོང་སར་གནས་བཅས[33]་ཤིང་དུས་རབས་5བའི་དུས་སུ་རྒྱ་བསྐྱེད་དེ་ཤན་ཤན་ས་ཆར་སླེབས་པ་དང་དར་གོས་ལམ་ཁའི་འུ་ཐེན་ས་ཆ་ནི་སེ་རིགས་སྡོད་ཡུལ་གྱི་རིག་གནས་ལྟེ་བ་ཞིག་དུ་གྱུར། ལི་ཡུལ་འུ་ཐེན་ས་ཁུལ་དུ་སྤྱི་ལོ་མགོ་ཚུགས་རྗེས་ཀྱི་དུས་རབས་ཁ་ཤས་ཡུལ་གན་དྷ་རའི་སྐད་དེ་ཆོས་ཕྱོགས་སུ་སྤྱོད་པའི་སྐད་ཆ་གཙོ་བོ་ཡིན་ཡང་སྤྱི་ལོ་330ལོའི་རྗེས་སུ་སེ་ཀའི་སྐད[34]ཡིག་ཐོག་ནས་སྤྱོད་པའི་སྐད་རིགས་སུ་གྱུར་ལ། དེ་ལྟའི་ཡིག་ཐོག་ནས་སྤྱོད་པའི་སྐད་དུ་བཀོལ་བའི་ཡི་གེ་ནི་རྒྱ་གར་གྱི་བྲམ་ཟེ་ཡི་གེ་ཡིན་[35]ཞེས་བཀོད་ཡོད། བྲམ་ཟེའི་སྐད་དོད་སྔགས་ཡིག་དུ་བཀོལ་ན། པྲཱཧྨཎ་སྟེ་ཚངས་སྤྱོད་ཅེས་པའི་དོན་ལ་འཇུག་པས་བྲམ་ཟེའི་ཡི་གེ་ཟེར་བ་དེ་ཡང་དོན་ངོ་མར་བརྟག་ཚེ་མདོ་རྒྱ་ཆེར་རོལ་བ་ནས་བསྟན་པའི་ཚངས་པའི་ཡི་གེ་ཡིན་པས་འདིར་དེ་ལྟར་དུ་མིང་བཏགས་སོ།། ཚངས་པའི་ཡི་གེ་འདི་གནའ་དུས་སུ་རྒྱ་གར་ཡུལ་ནས་བྱུང་ཞིང་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་དུས་རབས་6པའི་དུས་སུ་སྤྱོད་མགོ་ཚུགས། དེའི་ཡིག་གཟུགས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་ནི་གོང་དུ་འཁོད་པའི་གནའ་བོའི་ཨ་ར་མེ་ཡི་གེ་ཡིན་པ་དང་ཡིག་གཟུགས་མི་འདྲ་བ་མང་དུ་ཡོད་པར་གྲགས་པ་ལས་ང་ཚོས་མཐོང་ཡུལ་དུ་གྱུར་བ་ཆོས་རྒྱལ་ཨ་ཤྭ་ཀའི་དུས་ཀྱི་ཀ་བ་སེང་གེ་ཅན་གྱི་རྡོ་རིང་ངོས་སུ་གསལ་བའི་ཡི་གེ་དེ་ཡིན། ཡི་གེ་དེ་[36]ད་ལྟ་རྒྱལ་སྤྱིའི་སྒྲ་གདངས་ལྟར་ཕབ་བྲིས་བྱས་པར་དབྱངས་ཡིག་དགུ་དང་གསལ་བྱེད་33བཅས་ཁྱོན་བསྡོམས་དབྱངས་གསལ་42ཡོད་པ་ནི།
དབྱངས་ཡིག 元音 a ā i ū u e ai o |
གསལ་བྱེད། 辅音
མགྲིན་པ་ལས་སྐྱེས་པའི་ཡི་གེ།喉 Ka Kha ga gha ṅa
རྐན་ལས་སྐྱེས་པའི་ཡི་གེ 腭音 ca cha ja jha ña
སྤྱི་བོ་ལས་སྐྱེས་པའི་ཡི་གེ 顶音 ṭa ṭha ḍa ḍha ṇa
ལྕེ་རྩེ་སོ་ལས་སྐྱེས་པའི་ཡི་གེ 齿音 ta tha da dha na
མཆུ་ཅན་གྱི་ཡི་གེ 唇音 pa pha ba bha ma
སྒྲ་ཕྱེད་ཀྱི་ཡི་གེ། 半元音ya ra la va
སྒྲ་མེད་ཀྱི་ཡི་གེ 咝音 śa ṣa sa
སྒྲ་ལྡན་གྱི་ཡི་གེ 气音 ha
ཚངས་པའི་ཡི་གེ་དང་རང་རེ་བོད་དུ་དར་བའི་ལེགས་སྦྱར་ཡི་གེ་གཉིས་ཡུལ་ཁམས་སོ་སོར་དར་ལུགས་ཀྱི་ཁྱད་པར་ཙམ་ལས་ཕལ་ཆེར་ཞིག་《སྔགས་ཀློག་ཐབས》སོགས་ནས་ཡོད་པར་ཐོད་གཏུགས་ཐུབ་སྟེ། དབྱངས་ཡིག་བཅུ་དྲུག་ཁྲོད་ཀྱི་རྀ་རཱྀ་དང་ལྀ་ལཱྀ། ཨོཾ་ཡིག་དང་རྒྱུད་སྡེ་རྣམས་སུ་འབྱུང་བའིཨོཾཨཿརྣམས་མ་གཏོགས་གཞན་རྣམས་ནི་ཨཨཱཨིཨཱིཨུཨཱུཨེཨཻཨོཨཽ་རྣམས་ཡིན་པ་དང་། གསལ་བཤད་རྣམས་རིམ་པ་བཞིན་ཀ་སྡེ་དང་ཙ་སྡེ། ཏ་སྡེ། ལོག་སྡེ།(འདི་ལོག་སྡེ་ཡིན་ཚུལ་གོང་དུ་བརྗོད་ཟིན།)པ་སྡེ་བཅས་སྡེ་བ་ལྔ་དང་མཐར་གནས་ཀྱི་ཡི་གེ་ཡ་ར་ལ་ཝ་བཞི་དང་ཤ་ཥ་ས་ཧ་རྣམས་རིམ་བཞིན་ཐོད་གཏུགས་ཐུབ་པ་ལེགས་སྦྱར་སྦྱང་མྱོང་མཁན་ཤིག་གིས་བལྟས་མ་ཐག་དུ་ཤེས་བར་འགྱུར། ཥ་ཡིག་འདིའི་བཀླག་སྟངས་སུ་སྣར་ཐང་ལོ་ཙཱས་ཥ་ནི་ཁ་དང་ཆ་མཐུན་ཙམ། ཞེས་sa འདི་ལྟ་བུའི་སྒྲ་ཐོན་ཚུལ་མ་གསུང་ཀྱང་རྗེ་ས་པཎ་གྱིས། ཀྵ་ནི་ཀ་ཥ་ཡིན་མོད་ཀྱི། མི་ཤེས་རྣམས་ཀྱིས་ཁྱ་འདྲར་བཀླགས། ཞེས་ཡི་གེ་དེ་ཀློག་དུས་ཀཧྲ་ཞེས་མྱུར་བར་བཀླག་དགོས་ཚུལ་བརྗོད་པ་ལས་ཥ་ཡིག་འདི་ཀློག་དུས་སུ་ཧྲ་སྒྲར་བཀླག་ཆོག་པ་གསལ་བོར་བསྟན་པས་ན་གོང་གི་ཡི་གེ་དེ་དག་གི་ཁྲོད་དུ་ཥ་ཕྱིར་ལོག་འདི་ཡང་ཡོད་པ་གསལ་ལོ། དེས་ན་ལེགས་སྦྱར་གྱི་ཡི་གེ་འདི་ནི་བོད་དང་ལི་ཡུལ་དུ་དར་དུས་སུ་ཡིག་གཟུགས་ཀྱི་ཁྱད་པར་ཏེ་བོད་ལ་དུས་རབས་12པ་ཙམ་ནས་དར་ཆེ་བ་ནི་ལཉྫའི་ཡིག་གཟུགས་ཡིན་པ་དང་ལི་ཡུལ་དུ་དར་བ་ནི་ཆོས་རྒྱལ་ཨ་ཤྭ་ཀའི་དུས་ཀྱི་རྡོ་རིང་ལ་གསལ་བའི་ཡི་གེ་དེའམ་ཡང་ན་ཁ་རོ་ཥྚི་དང་ཚངས་པའི་ཡི་གེ་དེ་འདྲ་ཡིན་པ་ཙམ་ལས་ཁྱད་པར་གཞན་ཅི་ཡང་མེད་དོ། དེང་ཀློག་ཐབས་སོགས་སུ་ཡོད་པའི་རྗེས་སུ་ང་རོ་དང་མཆུ་ཅན་གྱི་ཡི་གེ། ལྕེ་རྩ་ཅན་གྱི་ཡི་གེར་གྲགས་པ་དེ་ཡུལ་དེར་བོད་བཞིན་ཐོན་ཡོད་མེད་ནི་ད་དུང་དཔྱད་བྱར་ལུས་ཡོད་དོ།
སྦས་པའི་རྒྱལ་རབས་དུས་སུ་ཚངས་བའི་ཡི་གེ་འདིར་ཡིག་གཟུགས་མི་འདྲ་བ་དུ་མ་ཡོད་པར་བཤད་པ་ལས་ལི་ཡུལ་འདིར་དར་བ་ནི་དུས་སྐབས་དེའི་དབུ་ཅན་གྱི་ཡི་གེ་ཡིན་པར་བཤད། དེང་སང་ཚངས་བའི་ཡི་གེ་དེའི་དཔེ་མཚོན་ལ་ཚང་མས་ཆོས་རྒྱལ་མྱ་ངན་མེད་ཀྱི་དུས་ཀྱི་རྡོ་རིང་ངོས་ཀྱི་ཡིག་གཟུགས་དེ་འདྲེན་བཞིན་ཡོད་པས་ལི་ཡུལ་དུ་དར་བ་ཡང་ཧ་ལམ་དེ་འདྲ་ཡིན་ནམ་སྙམ་ཡང་དགེ་ཆོས་ཀྱི་སྔོན་དང་ད་ལྟའི་བར་ཡུལ་སོ་སོའི་ཡིག་རིགས། ཞེས་པའི་ནང་“གུཔྟའི་རྒྱལ་པོ་འགའ་ཞིག་གི་ཟངས་ཀྱི་གླེགས་བུ་དང་རྡོ་ཡིག་ཡོད་པ་རྣམས་བོད་ཡིག་དང་འདྲ་ཆེ་ཞིང་། ཅུང་ཟད་རྒྱང་ནས་བལྟས་ན་ལག་མི་མཁས་པ་ཞིག་གིས་བོད་ཡིག་བྲིས་པ་བཞིན་ཡོད་པ་དཔེར་ན་འདི་འདྲ་བ་ཡིན་ལ”[37]ཞེས་བོད་ཡིག་དང་ཤན་སྦྱར་གྱིས་བཀོད་ཡོད་པ་དེ་ཡང་དཔྱད་གཞིར་བཟུང་ཆོག་གོ། 《ལི་ཡུལ་ལུང་བསྟན》དུ་“ལི་ལགས་ཏེ། ཡི་གེ་ནི་རྒྱ་གར་དང་བགས་ཀྱིས་མཐུན། ་་་་་་ཆོས་ལུགས་དང་ཆོས་སྐད་ནི་རྒྱ་གར་དང་ཕལ་ཆེར་མཐུན་”[38]ཞེས་པ་དེ་ལས་མཁན་པོ་མོ་རྒུ་བདེ་ཤིལ་འཚོ་བཞུགས་ཀྱི་དུས་སུ་རྒྱ་གར་དང་བགས་ཀྱིས་མཐུན་པའི་ཡི་གེ་འདི་འདྲ་བ་དར་ཡོད་པའི་དུས་ཡིན་པས་《ལུང་བསྟན》གཉིས་རྩོམ་བྱེད་ཀྱི་ཡི་གེ་དེ་ཡང་ལོ་རྒྱུས་ཁོར་ཡུག་དེར་བསྟུན་ནས་བསམ་བློ་གཏོང་དགོས་སོ། །
སྤྱི་ལོ་དུས་རབས་5པའི་རྗེས་སུ་ལི་ཡུལ་གྱི་སེ་རིགས་ཀྱི་སྐད་གཞི་བྱས་ནས་ཡི་གེ་ཞིག་བྱུང་པ་དེར་དེང་སང་མཁས་ཁ་རྣམས་ཀྱིས་ལི་ཡིག་ཅེས་མིང་གདགས་མཛད་ཀྱང་དོན་དུ་སྦས་པའི་རྒྱལ་རབས་དུས་ཀྱི་ཚངས་པའི་ཡི་གེར་གཞིར་བྱས་ནས་བྱུང་བ་ཞིག་སྟེ་དེར་དབྱངས་ཀྱི་ཡི་གེ་9དང་གསལ་བྱེད་22ཡོད་ཅིང་དུས་རབས་11པའི་ནང་དུ་གཏན་མེད་དུ་སོང་པ་ཡིན། ཡི་གེ་དེས་བྲིས་པའི་ཤོག་དྲིལ་སྐོར་ཞིག་དུས་རབས་19པ་ནས་20པའི་དུས་སུ་ཤིན་ཅང་དང་ལི་ཡུལ་འུ་ཐེན་ས་ཆར་རྙེད། དེའི་རྗེས་སུ་རྒྱ་ཡིག་དང་དུས་རབས་བདུན་པའི་དུས་སུ་བོད་ཡིག་དར་ཏེ་མི་ལོ་བརྒྱ་ཕྲག་ལྷག་འགོར་སོང་། དེ་རྗེས་སོག་དག་གི་ཡི་གེ་དང་། ཧུད་གུའི་(回鹘)ཡི་གེ་སོགས་ཡིག་རིགས་སྣ་ཚོགས་ཤིག་ལི་ཡུལ་དུ་དར་ཡང་《ལུང་བསྟན》གཉིས་ཀྱི་རྩོམ་པ་པོ་འཚོ་བཞུགས་ཀྱི་དུས་དེར་ཁ་རོ་ཥྚིའི་ཡི་གེ་དང་ཚངས་པའི་ཡི་གེ་ལས་ཡིག་རིགས་གཞན་གང་ཡང་དར་མེད་པས་《ལུང་བསྟན》གཉིས་ཀ་རྒྱ་གར་ཡུལ་དུ་གྲགས་པ་[39]དེ་ཡང་བསམ་ན་ཤེས་ཐུབ་པའི་དོན་ཞིག་ཡིན་པས་ངོ་མཚར་རྒྱུ་ཅི་ཡང་མེད་དོ། །སུག་བྲིས་འདིར་འགལ་ཆ་ཅི་མཆིས་ཐམས་ཅད་མཁས་པའི་སྤྱན་སྔར་གཤགས་སོ། །
《ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ》2005ལོའི་དེབ་གཉིས་པ་ནས་བཏུས།
