ནང་དོན་གནད་བསྡུས།  དཔྱད་རྩོམ་འདི་ཡི་ནང་དུ་རྒྱལ་ཕྲན་སུམ་པའི་ལོ་རྒྱུས་ལ་རགས་ཙམ་རྒྱུས་ལོན་ཡོང་ཆེད།  རང་ཉིད་ལ་མིག་མཐོང་ལག་ཟིན་བྱུང་བའི་དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་ཆ་འགའ་བསྡུ་རུབ་བྱས་ནས་གནའ་བོའི་རྒྱལ་ཕྲན་སུམ་པ་ཞེས་པ་དེ་ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་ནང་ཇི་ལྟར་བཀོད་ཡོད་མིན་དང་། བོད་རིག་པའི་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་འགས་སུམ་པར་ངོས་འཛིན་བྱེད་ལྟར་ཡིན་མིན། དེ་བཞིན་སུམ་པ་ནི་བོད་ཀྱི་རུས་ཆེན་བཞིའམ་དྲུག་གི་ཁོངས་གཏོགས་ཡིན་པ་བསྙོན་མེད་ཡིན་པར་དཔྱད་པ་བྱས་ཡོད་ལ། སྐབས་དེའི་བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་དང་སུམ་པའི་དབར་ལ་ཇི་ལྟ་བུའི་འབྲེལ་བ་ཡོད་མིན། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཞིབ་འཇུག་མཁན་གྱིས་སུམ་པ་དང་བུད་མེད་རྒྱལ་ཁབ། ཟིང་པོ་རྗེ་བཅས་ལ་ལྟ་བ་མི་འདྲ་བ་ཡོད་པར་རང་ཉིད་ཀྱི་ཤེས་ཚད་ལ་བརྟེན་ནས་སུམ་པ་ནི་བུད་མེད་རྒྱལ་ཁབ་དང་སུམ་པ་ནི་ཟིང་པོ། ཟིང་པོ་སུམ་པའི་དཔོན་སོགས་ཡིན་མིན་སྐོར་ལ་རགས་པའི་སྒོ་ནས་དཔྱད་པ་བཏང་ཁུལ་བྱས་ཡོད།

བརྡ་ཆད་གཙོ་བོ།   སུམ་པ།  རུས།  བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས། བུད་མེད་རྒྱལ་ཁབ།  ཟིང་པོ་རྗེ།

སྔོན་འགྲོ།

   དེང་སྐབས་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་མང་པོས་སུམ་པའི་ལོ་རྒྱུས་དང་དེའི་སྐོར་གྱི་དཔྱད་རྩོམ་མང་དག་ཞིག་སྤེལ་གྱིན་ཡོད་ལ། མཁས་པ་དེ་དག་གི་འདོད་ཚུལ་དང་སུམ་པའི་སྐོར་གྱི་བཤད་ཚུལ་ནི་རིགས་མི་འདྲ་བ་མང་པོ་མཆིས། ལྷག་དོན་དུ་ཁ་ཤས་ནི་ཡིག་ཚང་གི་རྒྱབ་རྟེན་མེད་པར་སུམ་པ་ནི་ཡུལ་གྲུ་འདི་ལྟ་བུར་གོ་བ་དང་། སུམ་པའི་ས་ཁྱོན་འདི་ལྟར་ཡིན་པ། སུམ་པའི་དམག་གི་སྟོབས་ཤུགས་ཇི་ལྟར་ཆེ་བ། སུམ་པ་ནི་བུད་མེད་རྒྱལ་ཁབ་ཡིན་ཟེར་བ། དེ་བཞིན་རེ་གཉིས་ཀྱིས་སུམ་པ་དང་ཟིང་པོ་ནི་གཅིག་དུ་འདོད་པ་སོགས་རང་ལྟ་མང་དག་ཞིག་འབྱུང་།  གཞན་རྒྱའི་ཡིག་ཚང་ནང་དུ་བཀོད་པའི་སུམ་པ་（苏毗）དང་།  བུད་མེད་རྒྱལ་ཁབ་（女国）ཤར་ཕྱོགས་བུད་མེད་ཀྱི་རྒྱལ་ཁབ་（东女国）བྱ་བ་རྣམས་གཞི་གཅིག་ཏུ་འབྲེལ་ནས་རང་ཉིད་ཀྱི་ལྟ་བ་གསལ་འགྲེལ་བྱེད་པའི་དཔྱད་རྩོམ་མང་དག་འདུག  སྤྱིར་སུམ་པའི་སྐོར་ལ་བོད་ཀྱི་མཁས་པ་དག་གི་ལྟ་བ་གཅིག་མཐུན་དུ་སྣང་། འོན་ཀྱང་སུམ་པའི་སྐོར་ལ་ད་ཕན་བྲིས་པའི་དཔེ་ཆ་ཉུང་བ་དང་། སུམ་པའི་སྐོར་གྱི་ལོ་རྒྱུས་དཔེ་ཆ་རིགས་མི་འདྲ་བ་མང་པོའི་ནང་ཁ་ཐོར་གྱིས་གནས་ཡོད་པས།  ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་མང་དག་གིས་རང་ལྟ་མཁྲེགས་བཟུང་གིས་སུམ་པའི་སྐོར་ལ་དཔྱད་པ་བཏང་བའི་ནང་གཞན་སྒྲོས་ཀྱི་རྗེས་སུ་འབྲངས་ནས་ལོ་རྒྱུས་དངོས་གཙོ་སྨྲ་བའི་རིག་ལམ་བེད་སྤྱད་མེད་རྐྱེན། ད་གཟོད་ཁོ་བོ་ལྟ་བུའི་ལོ་རྒྱུས་ལ་ཤེས་རྟོགས་དང་རྒྱུས་ལོན་ཆེར་མེད་པའི་སྐྱེ་བོ་དག་མགོ་འཁྲུལ་བ་དང་སུམ་པའི་སྐོར་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ལ་དོན་མེད་ཀྱི་རྩོད་པ་མང་དག་འབྱུང་། དེའང་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་རྒྱལ་མོ་འབྲུག་པ་ལགས་ཀྱིས“་་་་་རྒྱ་ཡིག་གི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་བྲིས་པར་བརྟེན་དེར་རྙོག་དྲ་ཆེན་པོ་བཟོས་འདུག་ཀྱང་། འོན་ཏེ་ཕྱིས་བྱོན་མཁས་བླུན་ཚང་མས་ཐད་འདིའི་ལོ་རྒྱུས་འཁྲུལ་ནས་ཁ་སྤུ་མིག་སྤུ་འདྲེས་ཡོད་པའི་སྐོར་མ་མཁྱེན་པས་མ་དག་རྒྱུན་འབྱམས་ཀྱི་བརྗོད་ལུགས་འདི་གཞིར་བཟུང་ནས། རང་སྣང་གང་ཤར་གྱིས་ལོ་རྒྱུས་ཡིན་མདོག་ལྟ་བུའི་རྩོམ་ཡིག་མང་པོ་ད་ལྟའི་བར་སྤེལ་དང་སྤེལ་བཞིན་པའི་ཤུགས་དར་ཁྱབ་ཆེ་བས། ཚུལ་དེས་་་་་་”【1】ཞེས་པ་ལྟར། འདིར་ཤེས་དམན་གུས་པས་ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་དང་། དུས་རབས་བཅུ་གསུམ་ནང་མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་《ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང》དུས་རབས་བཅུ་བཞི་ནང་ཏའི་སི་ཏུ་བྱང་ཆུབ་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་མཛད་པའི་《རླངས་ཀྱི་པོ་ཏིའི་བསེ་རུ》དུས་རབས་བཅོ་ལྔ་ནང་སྟག་ཚང་དཔལ་འབྱོར་བཟང་པོས་མཛད་པའི་《རྒྱ་བོད་ཀྱི་ཡིག་ཚང་མཁས་པ་དགའ་བྱེད་ཆེན་མོ་འཛམ་གླིང་གསལ་བའི་མེ་ལོང》དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བས་མཛད་པའི་《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》ལ་སོགས་པའི་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་དང་།  དེང་རབས་ཀྱི་མཁས་པས་བྲིས་པའི་དཔྱད་རྩོམ་སོགས་པ་དུ་མ་ཞིག་དཔྱད་གཞིར་བཟུང་ནས་རྒྱལ་ཕྲན་སུམ་པའི་ལོ་རྒྱུས་སྐོར་ལ་རགས་ཙམ་དཔྱད་པའོ།

དང་པོ།  རྒྱལ་ཕྲན་སུམ་པའི་སྐོར།

གཅིག  སུམ་པ་དང་སུམ་པའི་རུ།

སུམ་པ་ནི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཡིག་ཚང་ནང་སུམ་པ་དང་སུམ་བྷ་ཞེས་དག་ཆ་མི་འདྲ་བ་འདུག་སྟེ། འདིར་ཁོ་བོར་ལག་གསོན་བྱུང་བའི་ཡིག་ཆ་ནང་ཆེས་སྔ་ཤོས་སུམ་པའི་སྐོར་བཀོད་པ་ནི་ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་རེད་འདུག འོན་ཀྱང་དེ་ནི་གུས་པ་རང་ཉིད་ལ་ཡོད་པའི་ཡིག་ཆའི་ནང་སུམ་པ་ཞེས་བཀོད་པའི་ཡིག་ཆ་ཆེས་སྔ་ཤོས་རེད་འདུག་པ་ལས། སུམ་པའི་ནང་དོན་བཀོད་པའི་ཡིག་ཆ་སྔ་ཤོས་ནི་ཏུན་ཧོང་ནང་ཡིན་པ་ཁ་ཚོན་བཅད་མེད།  དེའང་ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་ལས།“ཞང་ཞུང་ངར་པའི་རྗེ་བོ་ལིག་སྙ་ཤུར། བློན་པོ་ཁྱུང་པོ་སངས་རྗེ་དང་སྟོང་ལོམ་མ་ཙེ་གཉིས་་་་་་ཡུལ་ངས་པོ་ཁྲ་གསུམ་ན།  རྗེ་དགུག་གྲི་འི་ཟིང་པོ་རྗེ། བློན་པོ་མགར་དང་མཉན་གཉིས་་་་་ཡུལ་མཆིམས་ཡུལ་གྱི་དགུའ་ཡུལ་ནའ། རྗེ་མཆིམས་རྗེའི་ནེ་འུ། བློན་པོ་དང་དང་དིང་དི་གཉིས། ཡུལ་སུམ་ཡུལ་གྱི་ཡ་སུམ་ནའ། རྗེ་འབལ་ལྗི་མང་རུ་ཏི། བློན་པོ་རླང་དང་ཀམ་གཉིས”【2】 （苏毗之雅松之地以末计芒茹帝为王，其家臣为“郎”与“甘木”二氏）【3】ཞེས་པ་བཀོད་འདུག  འདི་ལས་ཤེས་གསལ་ཡུལ་སུམ་ཡུལ་ཡ་སུམ་ཞེས་པ་འདི་ནི་རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མའི་སྐབས་ཀྱི་སུམ་པ་ཡིན་པ་ཁ་ཚོན་གཅོད་ཐུབ། འོན་ཀྱང་ཏུན་ཧོང་ནང་རྒྱལ་ཕྲན་བཅུ་བདུན་གྱི་མིང་བཀོད་ཡོད་རུང་། ཕྱིས་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་དང་ཡིག་ཆའི་ནང་དུ་རྒྱལ་ཕྲན་བཅུ་གཉིས་ཀྱི་མིང་ལས་བཀོད་མེད།  དེའི་སྐོར་ནི 《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》དང་། 《ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང》ནང་གསལ་ཞིང་ཞིབ་པའི་སྒོ་ནས་བཀོད་འདུག་པས་མཁྱེན་ལྡན་ཚོས་རྟོགས་པར་བསམ་ན་དཔེ་ཆ་དངོས་ལ་གཟིགས་པར་ཞུ། འདིར་སྐབས་སུ་བབས་པའི་སུམ་པ་ནི་ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་ནང་ཧ་ཅང་གསལ་བར་འཁོད་པ་ནི་གོང་དུ་སྨྲས་པ་ལྟར། ཡུལ་དེའི་རྗེ་བོར་རྗེ་འབལ་ལྗི་མང་རུ་ཏི་ཞུ་བ་དང་། བློན་པོའི་ནི་རླང་དང་ཀམ་གཉིས་ཡིན་པ་ནི་ནོར་འཛོལ་མེད་པ་ཡིན་ངེས།  གཞན་གོང་དུ་དྲངས་པའི་ཆོས་འབྱུང་འདི་གཉིས་ནང་རྒྱལ་ཕྲན་བཅུ་གཉིས་ལས་བཀོད་མེད་པ་དང་། ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་ནང་བཅུ་བདུན་བཀོད་ཡོད་པ་འདི་ནི་རྒྱུ་མཚན་ཅི་ཡིན་གུས་པས་སྨྲ་བར་མི་ཐུབ་ཀྱང་།  ཆོས་འབྱུང་འདི་གཉིས་ཀྱི་ནང་བཀོད་པའི་རྒྱལ་ཕྲན་བཅུ་གཉིས་དེ་ནི་ཆོས་འབྱུང་རྩོམ་པ་པོའི་ལོ་དུས་དང་ཆོས་འབྱུང་བརྩམས་པའི་དུས་ཡུན་ལ་འབྲེལ་བ་ཡོད་པར་སྙམ།  དེའང་བརྩམས་དུས་སྔ་ཕྱིར་བལྟས་ན་ད་གཟོད་དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བའི་《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》དེ་ནི་མཁས་པ་ལྡེའུའི་《ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང》དཔྱར་གཞིར་བཟུང་བ་མིན་ནམ་སྙམ།  རྒྱུ་མཚན་ནི་ཆོས་འབྱུང་དེ་གཉིས་ཀྱི་ནང་དུ་བཀོད་པའི་རྒྱལ་ཕྲན་བཅུ་གཉིས་ཀྱི་མིང་དེ་དག་འདྲེན་ཚུལ་ཁྱད་པར་ཅུང་ཡོད་པ་ཕུད། དོན་གྱི་དགོངས་གཞི་གཅིག་ཡིན་པ་ནི་ཁོ་ཐག་རེད། 

སུམ་པ་ཞེས་པའི་ཡུལ་ཁམས་དེ་ནི་གནའ་རབས་བོད་ཀྱི་རུས་ཚོའམ་རྒྱལ་ཕྲན་ཧ་ཅང་རྙིང་གྲས་ཤིག་ཡིན་ཞིང་། བོད་རྗེ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོའི་ཡར་སྔོན་ནས་རྒྱལ་ཕྲན་འདི་ནི་སྟོབས་ཤུགས་ཆེན་པོ་ཡོད། བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་རྗེ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་བར་རྒྱལ་ཕྲན་དེ་ནི་སྔར་བཞིན་རང་ཉིད་ཀྱི་ཆབ་སྲིད་དང་། དམག་དོན། ཆོས་ལུགས། རིག་གནས་སོགས་ཀྱི་སྟོབས་འབྱོར་ཧ་ཅང་ཆེ་བ་ནི་ཆོས་འབྱུང་དང་ཡིག་ཚང་ཁ་ཤས་ནས་ཤུགས་སུ་རྟོགས། དེའང་རྒྱལ་ཕྲན་འདིའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་དབུ་ཚུགས་ས་ནི་ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་ནང་གསལ་བའི་རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མའི་ཡ་གྱལ“སུམ་ཡུལ་གྱི་ཡ་སུམ”ཞེས་པ་འདི་ཡིན།  གཞན་སྟག་ཚང་དཔལ་འབྱོར་བཟང་པོས་བརྩམས་པའི《རྒྱ་བོད་ཡིག་ཚང་ཆེན་མོ》འི་ནང་། “འབྲུ་ཡིས་འབྲུ་མོ་ཕྲོམ་ཕྲོམ”ཐོབ་ཅེས་བཤད་སྲོལ་ཡོད་པ་དང་། དེར་རེབ་གོང་རྡོ་རྗེ་མཁར་གྱིས།“འབྲུ་མོ་ཕྲོམ་ཕྲོམ་ཞེས་པའི་ས་ཆ་དེ་ནི་ཤར་གཉེ་ཡུལ་བུམ་ནག ལྷོ་སྨྲི་ཏི་ཆུ་ནག ནུབ་ཡེལ་ཞབས་སྡིངས་པོ་ཆེ། བྱང་ནགས་ཤོད་གཟི་འཕྲང་སོགས་ཀྱིས་སྐོར་བའི་དབུས། ད་ལྟའི་མཚོ་སྔོན་ཞིང་ཆེན་དང་བོད་ལྗོངས་འཕན་ཡུལ་གཉིས་ཀྱི་ས་འདབས་འབྲེལ་བའི་ཡུལ་གྱི་ལྟེ་བ་དེ་ཡིན་པར་གྲགས”ཞེས་བཀོད་པ་འདུག་སྟེ། འདི་ལྟར་ཡིན་ཚེ་ཨ་ལྕགས་འབྲུའི་ཡུལ་དང་སུམ་པ་ཡུལ་གཉིས་ས་ཆ་གཅིག་ལ་ངེས་པ་བསྟན་ཡོད། འོན་ཀྱང་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཡིག་ཚང་ནང་དུ་སུམ་པའི་ཡུལ་ནི་ཤར་གཉེ་ཡུལ་འབུམ་ནག་་་་་་བྱང་ནགས་ཤོད་གཟི་འཕྲང་སོགས་ཡིན་མིན་གསལ་པོར་བཀོད་མིན་འདུག ཕྱིས་སུ་རྗེ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་སྐབས་རུ་ཆེན་ལྔ་ལ་དབྱེ་ནས་སུམ་པ་རུ་ཞེས་རུ་ཆེན་གཅིག་ཡོད་པ་དེ་ནི་《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》ལས། “ཤར་གཉེ་ཡུལ་བུམ་ནག ལྷོ་སྨྲི་ཏི་ཆུ་ནག ནུབ་ཡེལ་ཞབས་སྡིངས་པོ་ཆེ། བྱང་ནགས་ཤོད་གཟི་འཕྲང་། དབུས་ཚད་རྒྱ་ཤོད་སྟག་པ་ཚལ”ཞེས་འཁོད་འདུག་པས། ད་གཟོད་སུམ་པ་རུའི་ཡུལ་ཁམས་འདི་ལ་གོ་ན་འགྲིག་སྙམ།

གཞན་ཇོ་བོ་རྗེས་གཏེར་ནས་བཞེས་པའི་བཀའ་ཆེམས་ལས།“བོད་ཁ་བ་ཅན་གྱི་ཤར་རྒྱ་ནག་གི་ཡུལ་ཁམས་ཡོད། ནུབ་ན་སུམ་པ་དང་། བལ་ཡུལ། ཞང་ཞུང་གི་ཡུལ་ཁམས་ཡོད། བྱང་ན་ལི་དང་། ཧོར་དང་།  མི་ཉག་གི་ཡུལ་ཁམས་ཡོད”ཅེས་གསུངས་པས་སུམ་པའི་ཡུལ་ཁམས་དེ་ནི་སྔོན་བོད་ཀྱི་ནུབ་མཚམས་ན་ཡོད་པ་དང་། གཞན་རྒྱའི་ཡིག་ཚང་ཁ་ཤས་ནང་སུམ་པའི་མི་རྣམས་འདུས་སྡོད་བྱ་ཡུལ་ནི་འབྲི་ཆུའི་སྟོད་རྒྱུད་ཐོག་ཐོ་གཙང་པོའི་ནུབ་ཕྱོགས་དང་། གདང་ལའི་རི་རྒྱུད། ནུབ་མཚོ་སྔོན་གྱི་སོག་ཆུའི་བྱང་ནས་རྒྱུ་བའི་སྟོད་རྒྱུད་དང་། བྱང་འ་ཞ་དང་འབྲེལ། དེ་ལ་རྨ་ཆུའི་བྱང་རྒྱུད་འ་ཞ་དང་ལྷོ་རྒྱུད་སུམ་པ་ཡིན་ཞེས་པ་སོགས་བཀོད་འདུག་པས་འདི་དག་ལ་བལྟས་ན་སུམ་པ་ནི་བོད་ཀྱི་ཁ་ཕྱོགས་གང་དུ་གནས་ཡོད་པའང་ཅུང་ཟད་རྟོགས་ཐུབ་ཀྱིས།

གོང་དུ་སྨོས་པའི་རྒྱ་ཤོད་སྟག་པ་ཚལ་ནི་སུམ་པའི་ཡུལ་གྱི་ལྟེ་བར་ངོས་འཛིན་པ་དང་། དེང་སྐབས་ནག་ཆུ་གྲོང་ཁྱེར་འབྲི་རུ་རྫོང་གི་ཁོངས་སུ་གཏོགས་པར་བརྗོད། དེའང་རྒན་རྒྱལ་མོ་འབྲུག་པ་ལགས་ཀྱིས“རྒྱ་ཤོད་སྟག་པ་ཚལ་ཞེས་པ་ནི་དེང་སང་གི་ནག་ཆུ་ས་ཁུལ་གྱི་འབྲི་རུ་རྫོང་ཁོངས་ཀྱི་གཡང་ཤོད་ཤང་གི་རྒྱལ་ཆུའི་རྒྱུད་ཀྱི་གསའ་མདའ་བོན་དགོན་མི་གཡོ་བསམ་གཏན་གླིང་གི་ཕྱོགས་འདི་ནི་སྐབས་དེའི་སུམ་པ་རུའི་ལྟེ་གནས་ཡིན་ལ། དེ་ལྟར་བོད་རུ་བཞིའི་ལྟེ་གནས་དབུ་རུ་ལྷ་ས་དང་གཡོ་རུ་ལྷོ་ཁ། གཡས་རུ་དང་རུ་ལག་གཙང་ཁུལ་ཡིན་པ་ལྟར་སུམ་པ་རུའི་ལྟེ་གནས་ནི་བར་ཁམས་ནགས་ཤོད་དུ་ཡོད་པ་ལས་བོད་ཡུལ་གྱི་ས་ཆ་གཞན་གང་དུ་མེད་པ་འདི་གསལ་པོར་ཤེས་དགོས་སོ”ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར། དེང་གི་འབྲི་རུ་རྫོང་གཡང་ཤོད་དང་པད་དཀར་རྒྱུད་ལ་ད་དུང་ས་མིང་མ་ཉམས་པར་མང་ཚོགས་མང་པོའི་ངག་རྒྱུན་ལ་རྒྱས་ཤོད་དང་རྒྱལ་ཤོད་སོགས་ཟེར་གྱིན་ཡོད། གཞན་ཤོད་རྒྱུན་མང་པོར་ཡུལ་དེ་གའི་ཕྱོགས་ལ་ཤིང་སྟག་པ་མང་བས་སྟག་པའི་ཚལ་སོགས་བརྗོད། དོ་སྣང་བྱེད་དགོས་པ་ཞིག་ལ་ཆོས་འབྱུང་ནང་རྒྱ་ཤོད་སྟག་པ་ཚལ་ཞེས་རྒྱ་ཤོད་ནི་རྗེས་འཇུག་མེད་པ་དང་། ངག་རྒྱུན་ལ་མང་ཆེ་བར་རྒྱས་ཤོད་དང་རྒྱལ་ཤོད་ལས་རྒྱ་ཤོད་ཅེས་པ་སྤྱིར་བཏང་ནས་གོ་བ་ཉུང་ཉུང་རེད་འདུག་པས། འདི་ནི་སྒྲའི་འདོན་སྟངས་ཀྱི་ཁྱད་པར་ཡིན་ནམ་ཡང་ན་ས་ཆ་དངོས་ལ་ཁྱད་པར་ཡོད་པ་ཡིན་མིན་ནི་ཁོ་བོས་གང་བྱུང་དུ་ཁ་ཚོན་གཅོད་པར་མི་ནུས། འོན་ཀྱང་ཞིབ་པར་བརྟག་ན་ཆོས་འབྱུང་ནང་གི་རྒྱ་ཤོད་དང་ངག་རྒྱུན་ལ་ས་མིང་མི་ཉམས་པར་གནས་པ་འདི་གཉིས་ནི་གང་ལ་གང་འོས་ཀྱི་རྒྱུ་མཚན་ཅི་རིགས་ལྡན་འདུག་པ་དང་། ཡུལ་ལ་ཤིང་མང་བས་སྟག་པ་ཚལ་ཡིན་པའི་ཤོད་རྒྱུན་དེ་ནི་དེ་ཙམ་མི་འོས་པར་སྙམ།

དེ་བཞིན་བོན་གྱི་ཆོས་འབྱུང་དུ་མའི་ནང་སུམ་པ་གླང་གི་གྱོམ་ཤོད་ཅེས་པ་ཡུལ་གྱི་ལྟེ་བར་འཛིན་གྱི་འདུག་སྟེ། འདིའང“བྱ་རི་གཙུག་ལྡན་དང་ཁྱུང་ལུང་དངུལ་དཀར་་་་་་་ཞང་ཞུང་སྒོ་པ་ནི་ཉེར་སྣང་ལས།“སྨད་ཀྱི་ཤེ་ལེ་རྒྱ་སྐར་ཞེས། ཁྱུང་པོ་རི་རྩེ་དྲུག་ཡིན་ལ། སུམ་པ་གླང་གི་གྱིམ་ཤོད་ཀྱང་ཟེར་་་་”ཞེས་པ་དང་།”【4】 གངས་ཏི་སེའི་དཀར་ཆག་ཚངས་དབྱང་ཡིད་འཕྲོག་ལས།“ཞང་ཞུང་སྒོ་ཕུག་བར་གསུམ་ལའང་གསུམ་མོ། དེ་གང་་་་་་དབུས་སྒོ་ནི་ཕུག་ཁྱུང་ཆེན་སྤུངས་རི་དང་། ཁྱུང་ལུང་དངུལ་མཁར། བར་ལྷ་རི་གྱང་མདོ་དང་རྒྱལ་མཁར་ཕན་གླིང་། སྒོ་ཤེ་ལེ་རྒྱ་སྐར་དང་ཁྱུང་པོ་གཏིང་རྫོང་སོགས་གསུམ་མོ”【5】ཞེས་འཁོད་ཡོད་པ། ད་དུང《རླངས་ཀྱི་པོ་ཏི་བསེ་རུ》ཡི་ནང་དུ་རླངས་ཡུལ་གྱིམ་ཤོད་བྲག་ཤེ་ལེ་རྒྱ་གར་གྱི་ཞོལ་རྟ་ཤོད་ལུང་དམར་བཟུང་ཞེས་པ་སོགས་མང་པོ་ལས་སུམ་པ་གླང་གི་གྱིམ་ཤོད་དམ་ཤེ་ལེ་རྒྱ་སྐར་ཞེས་པ་མང་པོ་ཐོན་ཡོད་པ་དང་། ཡུལ་དེ་ནི་མི་མང་པོས་སུམ་པའི་ཡུལ་གྱི་ལྟེ་བར་ངོས་འཛིན་གྱི་འདུག དེའང་རྒན་རྒྱལ་མོ་འབྲུག་པ་ལགས་ཀྱི་ལྟ་བར་གཞིགས་ན། བྲག་ཤེལ་ལེ་རྒྱ་གར་རམ་སུམ་པ་གླང་གི་གྱོམ་ཤོད་ཅེས་པ་དེ་དེང་སང་ཆབ་མདོ་ས་ཁུལ་གྱི་སྟེང་ཆེན་རྫོང་ས་སྒང་ཤང་གི་རྩེ་དྲུག་དགོན་པའམ་དཔལ་ཤེལ་ལེ་རྫོང་དྲུག་གཤེན་བསྟན་དྲི་མེད་རྣམ་པར་དག་པའི་གླིང་ཞེས་གྲགས་པའི་ཡུལ་ཕྱོགས་འདི་ཡིན་པར་ངོས་འཛིན་གྱི་འདུག དེར་ཁོ་བོས་སུམ་པའི་ཡུལ་གྱི་ལྟེ་གནས་གང་དུ་ཡིན་མིན་གསལ་བོར་བརྗོད་པར་མི་སྤོབས་པས། རྣམ་དཔྱོད་ལྡན་པའི་སྐྱེས་བུ་དག་ནས་ཕྱིས་སུ་དགོངས་འཆར་གང་ཡོད་ལྷུག་པོར་སྨྲ་བར་འཚལ།

དེར་སྨོས་པའི་སུམ་པའི་རུ་ནི་ཁོ་བོས་བསམས་ན་སྔོན་གྱི་སུམ་པའི་ས་ཁྱོན་ལས་ཆུང་བར་ཡོད་པར་སྣང་།  གང་ཡིན་ཅེ་ན་སུམ་པའི་རུ་དེ་ནི་བཙན་པོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་སྐུ་དུས་སུ་རུ་ལྔར་དབྱེ་བའི་རུ་ཆེན་སུམ་པའི་རུ་ཞེས་པ་དེ་ཡིན་པ་དང་། དེའང་སྲོང་བཙན་གྱིས་སྟོང་སྡེ་བཅུ་གཅིག་ཚུར་བཅད་ཅེས་པའི་ནང་དོན་ཞིག་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཡིག་ཚང་ནང་གསལ་པོར་འཁོད་ཡོད། སྐབས་དེར་སུམ་པའི་རུར་རྒོད་ཀྱི་སྟོང་སྡེ་བཅུ་དང་སྟོང་བུ་ཆུང་གཅིག་བཙུགས་ཡོད་རྐྱེན། སྔོན་གྱི་རྒྱལ་ཕྲན་སུམ་པ་དང་ཕྱིས་ཀྱི་སུམ་པའི་རུ་ཞེས་པ་གཉིས་མཐའ་གཅིག་ཏུ་གཅིག་མཚུངས་མིན་པར་སྙམ། གཞན་ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་ལས། “43.འབྲུགི་ལོ་ལ་བབསྟེ། བཙན་པོ་ཉེན་ཀར་ན་བཞུགས་ཤིང་། དབྱར་འདུན་ཤོང་སྣར་འདུསྟེ། མངན་ཆེན་པོ་དྲུག་དུ་བསྐོས། དགུན་འདུན་སྐྱི་གླིང་རིངས་ཙལ་དུ་འདུསྟེ། ཁྲག་དམར་པོ་བཏབ། མདོ་སྨད་གྱི་དགུན་འདུན་རྒྱམ་ཤི་གར་དུ་འདུསྟེ། སུམ་པའི་ཤོ་ཆིགས(ཚིགས)བཟུང་བར་ལོ་གཅིག”【6】 དང་། “53.སྟགི་ལོ་ལ་བབ་སྟེ། བཙན་པོ་དབྱརད་པོང་ཁྲི་མུ་སྟེངས་ན་བཞུགས་ཡུམ་ཁྲི་མ་ལོད་ཡར་འབྲོ་གི་འཇོན་ན་བཞུགས། དགུན་བཙན་ཕོ་ཁྲི་རྩེ་ན་བཞུགས། མདོ་སྨད་གྱི་དགུན་འདུན་ནམ་ལྡོང་པྲོམ་དུ་ཁུ་མང་པོ་རྗེ་ལྷ་ཟུང་དང་། བློན་མང་རྩན་ལྡོང་ཞིས་བསྡུསྟེ། སུམ་རུའི་མཀོས་ཆེན་པོ་བགྱིས། ཡུམ་འོན་ཅང་དོ་ན་བཞུགས་ཅིང་། འདུན་མའང་འོན་ཅང་དོར་བསྡུསྟེ། ཤིང་གྱི་བཀའ་ཏང་ཆེན་པོ་བོར་བར་ལོ་ཆིག”【7】 ཅེས་འཁོད་འདུག་པས།  འདིར་འབྲུག་ལོའི་ནང་ “སུམ་པའི”ཞེས་པ་དང་། སྟག་ལོའི་ནང་“སུམ་རུའི”ཞེས་བཀོད་པ་འདི་ནི་ཁོ་བོས་བསམ་པར་དོན་ལ་ཁྱད་པར་ཡོད་རྐྱེན་དག་ཆ་མི་འདྲ་བ་བྲིས་པ་རེད་སྙམ།  ལྷག་དོན་དུ་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་ནང་གསལ་བར་གཞིགས་ན།“སུམ་པའི་རུ་མཚམས་ནི། ཤར་གཉེ་ཡུལ་བྲེ་ནག ནུབ་སྤེལ་ཞབས་སྡིངས་པོ་ཆེ། བྱང་ནག་པ་ཤོད་གཟི་འཕྲང། ལྷོ་རྨི་སྟྀ་ཆུ་ནག  དབུས་ནི་རྒྱ་ཤོད་སྟག་པ་ཚལ་ལོ”【8】ཞེས་བཀོད་པ་དང་།  དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བས།“ཤར་གཉེ་ཡུལ་བུམ་ནག་ལྷོ་སྨྲི་ཏི་ཆུ་ནག་ནུབ་ཡེལ་ཞབས་སྡིངས་པོ་ཆེ་བྱང་ནགས་ཤོད་གཟི་འཕྲང་དབུས་ཚད་རྒྱ་ཤོད་སྟག་པ་ཚལ་ལ་བྱས་པའི་སུམ་པ་རུ་སྟེ་གཙང་ལ་གཡས་རུ་དང་རུ་ལག  དབུས་ལ་དབུ་རུ་དང་གཡོ་རུ། ཡན་ལག་གསུམ་པའི་རུ་སྟེ་ལྔར་ཕྱེའོ”【9】ཞེས་པ་ལས་སུམ་པའི་རུ་མཚམས་ཧ་ཅང་གསལ་བར་མངོན། གཞན་སྤྱིར་སུམ་པའི་སྡོང་སྡེའི་མིང་ནི་ཁྱབ་རྒྱ་ལྡན་གྱི་སྡོང་སྡེ་ཞེས་བྱ་སྟེ། དེའི་ནང་ནས་སྟོང་སྡེ་བཅུ་གཅིག་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོས་ཚུར་བཅད་དེ། “རྩེ་མཐོན་དང་ཡོ་མཐོན་གཉིས། རྒོད་ཚང་སྟོད་སྨད་གཉིས། འཛོམ་སྟོད་འཛོམ་སྨད་གཉིས། ཏྲེ་སྟོད་ཏྲེ་སྨད་གཉིས། ཁ་རོ་དང་ཁ་བཟང་གཉིས། ནག་ཤོད་སྟོང་བུ་ཆུང་དང་བཅུ་གཅིག་གོ”【10】ཞེས་བཀོད་པ་སོགས་ལས་སུམ་པའི་རུ་ནི་ཕྱིས་སུ་སྲོང་བཙན་གྱིས་སྟོང་སྡེ་བཅུ་གཅིག་ཚུར་བཅད་པའི་རུ་ཆེན་ལ་གོ་དགོས་པ་དང་། དེའི་སྒྲུབ་བྱེད་ལྟ་བུ་ནི་མཁས་པ་ལྡེའུས། སྤྱིར་སུམ་པའི་སྟོང་སྡེའི་མིང་ནི་ལྟེ་ཁྱབ་རྒྱ་ལྡན་གྱི་སྟོང་སྡེ་ཞེས་བྱ་སྟེ།  དེའི་ནང་ནས་སྟོང་སྡེ་བཅུ་གཅིག་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོས་ཚུར་བཅད་ཅེས་འབྱུང་། དེར་བརྟེན་ཁོ་བོའི་ལྟ་བ་ནི་སུམ་པ་དང་ཕྱིས་ཀྱི་སུམ་པ་རུའི་བར་ལ་ས་ཁྱོན་སོགས་པའི་ཁྱད་པར་ཡོད་པ་དང་། ཏུན་ཧོང་ཡིག་ཆའི་ནང་གི་སུམ་པ་དང་ཕྱིས་ཀྱི་སུམ་པའི་རུ་གཉིས་ནི་མཐའ་གཅིག་ཏུ་གཅིག་མཚུངས་མིན་པ་བསྙོན་མེད་རེད་སྙམ་གྱི་འདུག །

གཉིས།  ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་པོའི་འདོད་ཚུལ།

འདིར་ཁོ་བོས་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་པོ་འགས་སུམ་པར་འཛིན་པའི་འདོད་ཚུལ་ཕྱོགས་སྒྲིག་བྱས་ནས་བཀོད་ཡོད། འོན་ཀྱང་དེ་དག་གི་ནང་དུ་སུམ་པ་དང་སུམ་པའི་རུ་གཉིས་མཉམ་འདྲེས་ཀྱི་འདོད་ཚུལ་རེ་འགའ་འདུག དེ་ནི་གུས་པས་གོང་དུ་སྨོས་པའི་སུམ་པ་དང་སུམ་པའི་རུ་གཉིས་ལ་ཁྱད་པར་འདུག་ཅེས་པར་དགག་པ་རྒྱབ་པ་མིན་ཏེ།  དེ་ནི་ཕྱིས་སུ་ལོ་རྒྱུས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་མཁན་གྱི་སྐྱེ་བོ་མང་དག་གིས་ད་གཟོད་སུམ་པ་དང་སུམ་པའི་རུ་གཉིས་གཅིག་ཏུ་འབྲེལ་ནས་སྐབས་དེའི་སུམ་པའི་ལོ་རྒྱུས་ལ་རྟོགས་ཞིབ་བྱེད་ཀྱིན་འདུག་པས།  འདིར་ཁོ་བོས་ཁོང་རྣམས་པའི་ལྟ་བ་དེ་དག་དྲངས་ནས། རྒྱལ་ཕྲན་སུམ་པར་ངོས་འཛིན་ཟབ་ཏུ་གཏོང་བའི་སླད་ཡིན།

གཅིག དང་ཐོག་མར་མཁས་པ་ལྡེའུ་དང་དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བ་གཉིས་ཀྱིས་སུམ་པའི་རུ་མཚམས་དང་རྗེ་སྲོང་བཙན་གྱི་སྐབས་སུ་སུམ་པའི་ཁྱབ་རྒྱ་ལྡན་གྱི་སྟོང་སྡེ་ནས་ཚུར་བཅད་པའི་སྟོང་སྡེ་བཅུ་གཅིག་གི་ནང་དོན་ལ་སོགས་པ་གོང་གི་དོན་ཚན་ཆུང་བའི་ནང་སྨོས་ཟིན་པས། འདིར་སླར་བསྐྱར་སྤྲོས་མི་ཞུ།

གཉིས། མཁས་དབང་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱིས་སུམ་བྷ་དེ་སྔར་བོད་ཁོངས་ཀྱི་རྒྱལ་ཕྲན་ཞིག་གི་ས་ཡིན་པ་ལ། ཁོང་ཚོའི་རིགས་དེ་དེང་སང་ཨ་མདོའི་ཁྲོད་དུ་འདྲེས་ནས་ཡོད་ཞེས་གསུངས།【11】

གསུམ།  དུང་དཀར་རིན་པོ་ཆེས། འོན་ཀྱང་སུམ་པའི་ཡུལ་འདི་ས་གནས་གང་དུ་ཡོད་མེད་སྐོར་ལ་བར་སྐབས་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བའི་མཁས་པ་ཚོའི་གསུང་ཚུལ་མི་འདྲ་བ་སྣ་ཚོགས་འདུག་ཀྱང་། ཀོང་སྤྲུལ་རིན་པོ་ཆེ་ཡོན་ཏན་རྒྱ་མཚོས་མཛད་པའི《གཏེར་སྟོན་བརྒྱ་རྩའི་རྣམ་ཐར》ནང་སྨར་ཁམས་ཀྱི་ཡུལ་འདི་ཡིན་ཞེས་གསུངས་པ་དེ《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》ནང་གསལ་བའི་རྒོད་ཚང་སྟོད་སྨད་གཉིས་དང་། ནགས་ཤོད་བཅས་དེང་སང་གི་ས་མིང་དཀར་ཆག་ནང་བར་ཁམས་རྒྱུད་ཀྱི་ས་ཆའི་གྲས་སུ་གསལ་པོར་འཁོད་པ་རྣམས་ཡོངས་སུ་མཐུན་པར་འདུག་པས་མདོ་སྟོད་ཀྱི་ས་གནས་རྣམས་སུམ་པའི་ཡུལ་ལ་ངོས་འཛིན་བྱེད་ཆོག་པ་འདུག་སྙམ།【12】

བཞི། ནམ་མཁའི་ནོར་བུ་ལགས་ཀྱིས། སྟོང་གི་རུས་ཆེན་ལས་མཆེད་པའི་མི་སྡེ“སུམ་པའམ་སུམ་བྷ”ཞེས་སུ་གྲགས་པ་དེ་ནི། ཡུལ་གྱི་ལྟེ་བ་རྒྱ་ཤོད་སྟག་ལ་ཚལ་བརྩིས་པའི་ཤར་ཕྱོགས་གཉེ་ཡུལ་བུམ་ནག ལྷོ་སྨྲི་ཏི་ཆུ་ནག ནུབ་ཡོལ་ཞབས་ལྡིང་པོ་ཆེ། བྱང་ནག་ཤོད་གཟི་འཕྲང་རྣམས་ཀྱི་བར་དུ་ཆགས་ཡོད་པའི་ཚུལ་ལྷོ་བྲག་ཆོས་འབྱུང་སོགས་སུ་གསལ་མོད། དོན་དུ་དབུས་གཙང་གི་བྱང་ཤར། མི་ཉག་གི་ནུབ་ངོས། འ་ཞའི་ནུབ་བྱང་གི་ཕྱོགས་སུ་ཆགས་ཡོད་པའི་མངའ་སྡེ་གྲགས་པ་ཅན་ཞིག་ཡིན་འདུག【13】

ལྔ། མདོ་སྨད་ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ་ལས་སུམ་པ་རྒྱལ་ཕྲན་གྱི་སྐོར་ཞེས་པའི་ནང་། “ཁ་སྒང་བཀྲ་ཤིས་ཚེ་རིང་གིས་ཏུན་ཧོང་གི་ཡིག་རྙིང་དུ་ཡུལ་སུམ་ཡུལ་གྱི་ཡ་གསུམ་ནའ། རྗེ་འབལ་ལྗི་མང་རུ་ཏི། བློན་པོ་རླང་དང་ཀམ་གཉིས་ཞེས་པའི་ཚིག་འདི་དྲངས་ཏེ། འདི་ཉིད་སྲོང་བཙན་མ་བྱོན་ཡར་སྔོན་གྱི་སུམ་པའི་གནས་ཚུལ་དང་། སུམ་པ་ནི་ཐོག་མར་ལི་ཡུལ་ནས་བྱུང་ཞིང་ཕྱིས་རིམ་གྱིས་བོད་ཡུལ་དུ་མཆེད་པའི་ལྟ་བ་བཟུང་འདུག”ཅེས་བཀོད་པ་གསལ།  གཞན་འདི་ནང་ད་དུང་དོན་གྲུབ་རྒྱལ་གྱིས། “སུམ་པའི་རུ་འདི་དང་ཐོག་རྒྱ་ཆེན་པོ་མེད་པར་སྣང་ཡང་། རིམ་གྱིས་རྒྱ་ཆེ་རུ་སོང་སྟེ། ད་ལྟའི་ནག་ཆུ་ས་ཁུལ་དང་། ཆབ་མདོ་ས་ཁུལ། མདོ་ཁམས་ཀྱི་ས་ཆ་ཁག་གཅིག་ཀྱང་སུམ་པ་རུའི་ཁོངས་སུ་འདུས་པར་སྣང་།”ཞེས་བཀོད་འདུག

དྲུག  རྒྱལ་མོ་འབྲུག་པས། “སུམ་པའི་མངའ་ཁོངས་ཀྱི་ནུབ་ནི་བོད་བཙན་པོ་འབྲོའི་ཡུལ་ཏེ་དེང་སང་གི་བཞད་མཐོང་སྨོན་དང་གཙང་འུ་ཡུག་མན་ཆད་ཕྱོགས་དང་། ཤར་ལྗང་ཡུལ་དང་ལྷོ་སྨོན་ཡུལ་ལ་ཐུག་གི་བར་གྱི་ཡུལ་འབངས་མང་པོ་རང་གི་དབང་འོག་ཏུ་བསྡུས་ཏེ།”ཞེས་པ་དང་། གཞན“དེ་ལྟར་སུམ་པའི་སྡོང་སྡེ་བཅུ་གཅིག་གི་མིང་ལས་དེང་སང་ས་ཡུལ་ངོ་ཟིན་པ་ནགས་ཤོད་ལྟ་བུ་རེ་གཉིས་ལས་མེད་ཀྱང་། འོན་ཏེ་ཞིབ་ཏུ་བརྟགས་ན་ཕལ་ཆེར་རྙེད་མི་འགྲོའམ་སྙམ་སྟེ། དཔེར་ན་རྩེ་མཐོན་ཕོ་མཐོན་ཟེར་བ་ནི་ཕལ་ཆེར་ཁྱུང་པོ་རྩེ་དྲུག་གི་ཐད་དེ་དེང་སང་གི་སྟེང་ཆེན་དང་སྦྲ་ཆེན་གྱི་རྫོང་ཕྱོགས་དང་། རྒོད་ཚང་སྟོད་སྨད་ནི་དེང་གི་ནག་ཆུ་ས་ཁུལ་གྱི་ཨ་མདོ་དང་སྙེ་རོང་རྫོང་གི་ཕྱོགས་དང་། འཇོང་སྟོད་སྨད་ནི་ནེལ་པའི་ཆོས་འབྱུང་《སྔོན་གྱི་གཏམ་མེ་ཏོག་ཕྲེང་བ》བྱ་བར་མཛོ་སྟོད་མཛོ་སྨད་ཅེས་བཀོད་འདུག་པ་དག་པར་མཐོང་སྟེ། ཚ་བ་མཛོ་སྒང་སྟོད་སྨད་དེ་དེང་སང་གི་མཛོ་སྒང་དང་སྨར་ཁམས་ཕྱོགས་འདི་ཡིན་པ་དང་། དྲེ་སྟོད་སྨད་བྱ་བ་ནི་དེང་སང་གི་ཡུལ་ཤུལ་ཁུལ་གྱི་ནང་ཆེན་ཐད་ཀྱི་ཏྲེ་རབ་ཁའི་ཡུལ་སྟོད་སྨད་ཕྱོགས་དང་། ཁ་རོ་ཁ་ཟངས་ནི་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་ཐམས་ཅད་ཀྱིས་ཡུལ་ངོས་བཟུང་བ་མ་མཐོང་རུང་ཁོ་བོས་བསམས་ན་ཆབ་མདོ་དང་བྲག་གཡབ་ཕྱོགས་འདི་ཨེ་ཡིན་སྙམ། གང་ཞེ་ན་ཆབ་མདོའི་མཁར་རོ་གནའ་ཤུལ་ལ་ཁ་རོ་ཞེས་བྲིས་པའང་ཡོད་པས་དཔྱད་པར་འོས་ཤིང་། ནགས་ཤོད་སྟོང་བུ་ཆུང་ནི་དེང་སང་འབྲི་རུ་རྫོང་གི་ཕྱོགས་འདི་ཡིན་པ་གནའ་བོའི་ས་མིང་མ་ཉམས་པར་ཡོད་པ་དང་།”【14】

བདུན། རྨེ་རུ་ཡུལ་ལྷ་ཐར་ལགས་ཀྱིས། སུམ་པ་ནི་དེང་གི་བོད་ལྗོངས་ཆབ་མདོ་ས་ཁུལ་གྱི་ལྷོ་རོང་དང་སྟེང་ཆེན། རི་བོ་ཆེ། དཔལ་འབར་བཅས་རྫོང་ཁག་དང་། ནག་ཆུ་ས་ཁུལ་གྱི་སྦྲ་ཆེན་དང་འབྲི་རུ།  ལྷ་རི་བཅས་རྫོང་ཁག དེ་མིན་མཚོ་སྔོན་ཡུལ་ཤུལ་ས་ཁུལ་གྱི་ཡུལ་གྲུ་ཁག་ཅིག་བཅས་ཀྱི་ས་ཁུལ་ལ་གོ་དགོས་ཞེས་བརྗོད།

གུས་པས་གོང་དུ་དྲངས་པའི་མཁས་པ་དག་གི་འདོད་ཚུལ་ནི་སྤྱིར་ཁྱད་པར་ཆེ་བ་འདི་ཙམ་མེད་པ་དང་། དགོངས་པ་དེ་དག་གཅིག་ཏུ་བསྡུས་ནས་སུམ་པའི་ཡུལ་ལ་ངོས་འཛིན་བྱས་ཚེ། སུམ་པ་དེ་ནི་དོན་དུ་ད་ལྟའི་བོད་ལྗོངས་ནག་ཆུ་གྲོང་ཁྱེར་གྱི་རྫོང་ཁག་ཁ་ཤས་དང་།  ཆབ་མདོའི་རྫོང་ཁག་ཁ་ཤས། མཚོ་སྔོན་ཡུལ་ཤུལ་ཁུལ་དང་རྒྱལ་མོ་རྔུལ་ཆུའི་རྒྱུད་གཡས་གཡོན། གདང་ལ་རི་རྒྱུད་ཀྱི་ལྷོ་བྱང་སོགས་པའི་ཡུལ་གྲུ་ཆེན་པོ་ཞིག་ལ་གོ་བར་སྙམ།

གཉིས་པ།  སྟོང་སུམ་པའི་སྐོར།

     《རླངས་ཀྱི་པོ་ཏི་བསེ་རུ》ལས། “ལར་སྐྱེས་པའི་མིས་རང་གི་སྐྱེ་རྒྱུད་མ་ཤེས་ན། ནགས་ཁུང་གི་སྤྲེའུ་འདྲ། མི་རང་གི་ཆོ་འབྲང་མ་ཤེས་ན་གཡུ་འབྲུག་ཟོལ་མ་འདྲ། ཡབ་མེས་ཀྱི་ཡིག་ཚང་མ་ཤེས་ན་མོན་ཡུལ་ཡལ་བོར་དང་འདྲ”ཞེས་པ་ལས། སྐྱེ་བོ་ཅི་དང་ཅི་རིགས་ཤིག་ཡིན་རུང་། རང་གི་ཆོ་འབྲང་རིགས་རུས་མ་ཤེས་ན་ད་གཟོད་གཡུ་འབྲུག་ཟོལ་མ་དང་འདྲ་བས། འདིར་ཁོ་བོས་དོན་ཚན་གྱི་ཁ་བྱང་ལ་སྟོང་སུམ་པ་ཞེས་བཀོད་དེ། རྒྱལ་ཕྲན་སུམ་པ་དེ་ནི་བོད་ཀྱི་རུས་ཆེན་སྟོང་ལས་མཆེད་པའི་ལྟ་བ་འཛིན་ཡོད། དེའང་བོད་ཀྱི་རུས་ཆེན་བཞི་ནི་སེ་རྨུ་ལྡོང་སྟོང་ཞེས་ཡིག་ཚང་དང་བཤད་སྲོལ་ནང་མཐུན་ཤས་ཆེ་བའི་སྒོ་ནས་གནས་ཡོད་པ་དང་། དེ་དག་གི་རུས་ཚན་སོ་སོར་མཆེད་པས་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ལ་འགྱུར་བ་དང་རིག་གནས་ཀྱི་རྨང་གཞི་བཏིང་པ་སོགས་ཀྱི་ཤུགས་རྐྱེན་མང་དག་བྱུང་ཡོད།  སུམ་པའང་དེ་ལྟར་ཡིན་ཏེ། སུམ་པའི་རྒྱལ་ཕྲན་གྱིས་ཕྱིས་བོད་བཙན་པོའི་ཆབ་སྲིད་ལ་མེད་དུ་མི་རུང་བའི་ཤུགས་རྐྱེན་དང་རྨང་གཞི་བཏིང་ཡོད།

དེར་སྐབས་སུ་བབས་པའི་སྟོང་སུམ་པའི་ལྟ་བ་དེ་ནི་འདི་ལྟར་ཡིན་ཏེ། བཤད་མཛོད་ཆེན་མོ་ལས། “སྟོད་ཁམས་གསུམ་ན་རུས་རིགས་གསུམ། རྒྱ་དང་གུ་གེ་ཅོག་གེ་གསུམ། རྗེ་ཡི་སྐུ་ལ་འཚོ་བ་ཡིན། སྨད་ཁམས་གསུམ་ན་རུས་རིགས་གསུམ། ལྡན་མ་བྲེའོ་གསུམ（སུམ）པ་གསུམ། བར་ཁམས་གསུམ་ན་རུས་རིགས་དྲུག བཙུན་པར་བྱེད་པ་སེ་དང་རྨུ། བཙན་པར་བྱེད་པ་ཁུ་དང་སྙགས་་་་་་་་་སྟོང་ལས་རྗེ་བཞི་ཁོལ་བརྒྱད་སྲིད་་་་་རུས་ཆེན་བཞི་ཡི་ཆད་ཚུལ་ཡིན”【15】 ཞེས་སུམ་པ་དེ་ནི་སྨད་ཁམས་ན་ཡོད་པའི་རུས་རིགས་ཤིག་ཡིན་པ་བསྟན་ཡོད། དེའང་ཁོ་བོས་བསམས་པར་སུམ་པ་དེ་ནི་དང་ཐོག་མ་རུས་རིགས་ནས་ཕྱིས་སུ་ཚོ་པའི་མིང་ཆགས་པ་དང་། དེ་ནས་རུས་རིགས་དེའི་མི་གྲངས་དང་སྟོབས་འབྱོར་སོགས་ཆེ་རུ་སོང་ནས་ད་གཟོད་རུས་རིགས་ཀྱི་མིང་ཡུལ་གྲུའི་མིང་ལ་ཐོགས་པ་ཨེ་ཡིན་སྙམ། དེའང་ཁོ་བོའི་བསམ་ཚུལ་ཙམ་ལས་ལུང་དང་རིགས་པའི་སྒྲུབ་བྱེད་དྲངས་རྒྱུ་མེད་པས། མཁྱེན་ལྡན་རྣམས་ཀྱིས་ཞིབ་པར་དཔྱད་པ་ཞུ། 

སུམ་པ་བོད་ཀྱི་རུས་ཆེན་སྟོང་ལ་གཏོགས་པའི་རྒྱུ་མཚན་ནི། ཆོས་རྒྱལ་ནམ་མཁའི་ནོར་བུའི་གསུང་འབུམ་པོད་བཞི་པའི་ནང་སྟོང་གི་རུས་ཆེན་ལས་མཆེད་པའི་མི་སྡེ“སུམ་པའམ་སུམ་བྷ”ཞེས་འཁོད་ཡོད་པ་དང་།  “ཡང་སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོས་མཛད་པའི་རྩིས་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་བེེཌཱུརྱ་དཀར་པོ་ལས། བྱི་བ་གླང་སྟག་ཡོས་འབྲུག་སྦྲུལ། རྟ་ལུག་སྤྲེལ་དང་བྱ་ཁྱི་ཕག དེ་ལའང་མིང་བརྡ་འདི་ལྟ་སྟེ། ཤིང་དང་སྟག་ཡོས་སྟོང་སུམ་ཞེས། ལྕགས་དང་བྱ་སྦྲེལ་སྦྲང་ཞང་ཞུང་། ས་དང་གཤེད་བཞི་རྒྱལ་དྲང་རྗེ། ཆུ་དང་བྱ་ཕག་ལྡོང་མི་ཉག”【16】ཞེས་པ་ལས། ཤིང་དང་སྟག་ཡོས་སྟོང་སུམ་གྱི་ནང་དོན་ནི་སྟོང་གི་རུས་ལས་མཆེད་པའི་མི་སྡེ་སུམ་པར་གོ་བ་ཡིན། གཞན་ཡང“《པད་ཚལ》ལས་སམ་བྷ་འབྲི་ཡི་རྒྱལ་པོ་ཡང་། རྒྱལ་ཕྲན་བཅུ་གཉིས་རྒྱུད་ལས་གྲོལ་་་་་སྐབས་འདིར“སམ་བྷ”ཞེས་པ་ནི། “སུམ་པ”དང་། འབྲི་ཞེས་པ་ནི“འབྲུ”ལ་གོ་དགོས་པ་ནི་ཤེས་སླ་བ་ཡིན”【17】ཞེས་པ་ལས་སུམ་པ་ནི་ཨ་ལྕགས་འབྲུའི་རིགས་རྒྱུད་ཡིན་པ་ཤེས་ངེས།

སུམ་པ་དེ་ནི་འབྲུ་ལས་མཆེད་པའི་རྒྱལ་ཕྲན་ཡིན་པའི་སྒྲུབ་བྱེད་ནི།“《པད་ཚལ》ལས། གཏོ་ཕུག་ལྟར་ན་བོད་རྗེ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་ཡན་ཆད་ཀྱི་རྒྱལ་ཕྲན་བཅུ་གཉིས་བྱུང་བ་དེ་རྣམས་ཡུལ་མི་ཉག་ནས་ལྡོང་རིགས་དང་། དེ་བཞིན་སུམ་བྷ་ནས་འབྲུ། ཞང་ཞུང་ནས་སྦྲ། འ་ཞ་ནས་རྒ་བྱུང་སྟེ་་་་་་་་་འདུག”【18】ཅེས་གསལ་པོར་བཤད་ཡོད་པ་དེ་ལས། སུམ་པ་ནི་འབྲུའི་རིགས་ཡིན་པར་ཤེས།  གོང་གི་དོན་ཚན་དང་པོའི་ནང་ཞུས་པ་ཇི་བཞིན།《རྒྱ་བོད་ཡིག་ཚང་ཆེན་མོ》ཡི་ནང་དུ“འབྲུ་ཡིས་འབྲུ་མོ་ཕྲོམ་ཕྲོམ་ཐོབ”ཅེས་པའི་ནང་དོན་ཞིག་ཡོད་པ་དང་། དེར་རེབ་གོང་རྡོ་རྗེ་མཁར་ལགས་ཀྱིས་འབྲུ་མོ་ཕྲོམ་ཕྲོམ་གྱི་ས་དེ་ངོས་འཛིན་བྱེད་སྐབས་སུམ་པའི་ཡུལ་དང་ངོ་བོ་གཅིག་པར་འཛིན་ཡོད་པ་མ་ཟད། རྒན་ཐུབ་བསྟན་ཕུན་ཚོགས་ལགས་ཀྱིས་བརྩམས་པའི་པདྨ་རཱ་གའི་ལྡེ་མིག་ནང་དུ་ནང་དོན་འདི་འདྲ་ཞིག་བྲིས་འདུག་སྟེ། རུས་མཛོད་ལས་གསལ་པ་ལྟར་ན། པ་མ་ལེ་པང་ནི་མི་ཉག་གི་ཡུལ་ཏེ་ཁམས་ཀྱི་ཤར་ལྷོའི་་་་་་་འབྲུ་མོ་ཕྲོམ་ཕྲོམ་ནི་སུམ་པའི་ཡུལ་ཏེ། ཁམས་ཀྱི་ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་ཡུལ་གྲུ་རྣམས་དང་། ལྷ་སའི་བྱང་ཕྱོགས་ཀྱི་ལུང་པ་འདི་དག་ལ་ཟེར། ལྒར་པ་མེམ་པོ་ནི་་་་་་་་་་་་ཤར་རྒྱལ་རོང་བར་གྱི་ཡུལ་གྲུ་འདི་དག་ལ་ཟེར་ཞེས་མིའུ་གདུང་དྲུག་གི་མི་རྒྱུད་དེ་ས་ཆ་གང་དུ་གནས་མིན་གསལ་བར་བསྟན་ཡོད། གོང་གི་ལུང་རིགས་དག་ལས་སུམ་པ་དེ་ནི་འབྲུ་ཡི་རིགས་རྒྱུད་ཡིན་པ་གསལ་རྟོགས་ཐུབ་པ་དང་། ཨ་ལྕགས་འབྲུ་ནི་རུས་ཆེན་སྟོང་གི་ཁོངས་སུ་གཏོགས་པ་ཡིན། དེའང་གུས་པས་གང་བྱུང་དུ་ཁ་ཚོན་བཅད་པ་མིན་ཏེ། དེ་ནི་རུས་མཛོད་ལས། ཨ་ལྕགས་འབྲི་ནི་སྔོན་སྤྲེའུ་བྱང་ཆུབ་སེམས་དཔའ་རང་ཉིད་ཀྱི་མི་ཚན་བཞིར་བཅད་པའི་ནང་གི་སྟོང་ཞེས་པ་དེ་ཉིད་ཡིན་ལ། དེ་ལ་ཨ་ལྕགས་འབྲི་ཞེས་ཟེར་ཞེས་པ་གསལ་པོར་འཁོད་ཡོད་པ་དང་། གཞན་འབྲུ་ཡི་རིགས་རྒྱུད་ནི་དགྲ་ལ་རྒོད་པར་བསྟན་ཡོད་དེ། 《རྒྱ་བོད་ཡིག་ཚང་ཆེན་མོ》ཡི་ནང་དུ། དཔའ་རྒྱ་སྟག་མཆེ་སྟེར་མ་ཉམས་པ། ཨ་ལྕགས་འབྲུའི་བུ་རྒྱུད་ཡིན་ཞེས་བཀོད་ཡོད།

ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་རྒྱལ་མོ་འབྲུག་པས་སྤེལ་བའི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སྟེང་གི་སུམ་པ་དང་སུམ་པའི་རྒྱལ་ཁམས་སྐོར་ལ་དཔྱད་པ་ཞེས་པའི་ནང་ཁོང་གིས་ཡིག་རྙིང་འདི་འདྲ་ཞིག་དྲངས་འདུག་སྟེ།“《མིའུ་རིགས་བཞི་ལྷ་སེལ་ལྷ་མཆོད་རྒྱས་པ》ལས། སྟོང་སུམ་པའི་ལྷ་སྐལ་དུ། གནས་གསས་དཀར་པོ་དང་།”ཞེས་པ་དང་།“《སྲིད་པ་རྒྱུད་ཀྱི་ཁ་བྱང་ཆེན་མོ》ལས་ཀྱང་་་་ལྷ་སྲིན་མིའི་རྒྱུད་དུ་སྤེལ་་་་སྟོང་གསུམ་པའི་མི་ཡང་རྒྱུད་དུ་འཕེལ། སུམ་པ་ཀུན་ལ་བཀའ་དྲིན་བཏགས་སོ”ཞེས་བཀོད་འདུག ལུང་དྲངས་པའི་ཚིག་རྐང་དེ་དག་གི་ནང་དུ་སུམ་ནི་སྟོང་གི་རུས་རིགས་ལ་གཏོགས་པ་ནི་ཨ་ཅང་བརྗོད་མེད་ཅིག་རེད་འདུག

གོང་གི་སྒྲུབ་བྱེད་དེ་དག་རྒྱུད། རྒྱལ་ཕྲན་སུམ་པ་དེ་ནི་རུས་ཆེན་སྟོང་ལ་གཏོགས་པ་དང་། གཞན་ད་བར་བོད་ཀྱི་མཁས་པ་རྣམས་ནས་སྤྱིར་བཏང་སུམ་པ་སྟོང་རིགས་ལ་གཏོགས་པ་ནི་བཞེད་པ་གཅིག་མཚུངས་སུ་གནས་འདུག  ཁོ་བོ་ནི་རྣམ་དཔྱོད་ཀྱི་བློ་རིག་ལྡན་མེད་རྐྱེན། སྔར་ཡོད་ཀྱི་ཡིག་ཚང་དང་ལོ་རྒྱུས་ལ་མཁས་པའི་སྨྲ་བ་པོ་རྣམས་ཀྱི་གསུང་རྣམས་དཔྱད་བསྡུར་བྱས་ནས། ད་གཟོད་སུམ་པ་ནི་སྟོང་རིགས་ལ་གཏོགས་པའི་ལྟ་བ་དེ་འཛིན་པ་ཡིན། དེའང་རུས་ཆེན་སྟོང་གི་བྱུང་ཚུལ་ནི།  《བཀའ་ཆེམས་ཀ་ཁོལ་མ》ལས། “བོད་མིའི་ཐོག་མའི་བྱུང་ཚུལ་བརྗོད་སྐབས།་་་་་་་་་དེའི་འོག་མ་འགྲམ་ཤ་སྟོང་ངེ་བྱས་པ་ཞིག་བྱུང་ནས། མིང་རུས་སྟོང་བྱ་བར་བཏགས་ཏེ། སྟོང་ལ་རྗེ་བཞི་་་་་བོད་ཡུལ་ཁ་བ་ཅན་གྱི་མི་ལ་སྔ་བ་ཡང་དེ་རྣམས་ཡིན་ནོ”【19】ཞེས་སྟོང་བྱ་བའི་རུས་འདི་ནི་འདྲ་བ་རྒྱུ་མཚན་དུ་བྱས་ནས་མིང་བཏགས་ཡོད། དེ་ལས་གཞན་ད་དུང་སྟོང་གི་ནང་ནས་རིགས་བཟང་པོ་གཙོ་བོ་རྣམས་ལ་ཨ་ཐང་འབྲུ་ཞེས་བརྗོད་པ་དང་། ཨ་ཐང་འབྲུ་ནི་ཨ་ལྕགས་འབྲུ་དང་དོན་མཚུངས། དེ་བཞིན་གཉའ་གོང་དཀོན་མཆོག་ཚེ་བརྟན་གྱིས་བརྩམས་པའི་བརྡ་རྙིང་ཡིག་ཆའི་ཚིག་དོན་ཀུན་ཁྲོལ་ནང་སུམ་པའི་ཡུལ་དུ་ཕྱུགས་ལས་གཙོ་བོར་གཉེར་པ་དང་གནག་ཕྱུགས་མཛོ་དར་ས་ཡིན་པས་མཛོ་སུམ་པ་ཞེས་པའང་བྲིས་འདུག དེ་དང་དེ་འདྲ་བའི་ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་ནང་གསལ་བའི་སུམ་ཡུལ་གྱི་བློན་པོ་རླང་དང་ཀམ་གཉིས། ཕྱིས་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་ནང་། ཁྲི་ཁ་སྟག་གཟིགས་དང་ཁབ་གླང་བཟའ་ཁྲི་མར་བཤོས་པའི་སྲས་མཆེད་ལྔ་སུམ་པའི་ལྷར་གྱེས་ཞེས་པ། གཞན་བོན་གྱི་ཡིག་ཆ་དུ་མའི་ནང་སུམ་པ་གླང་གི་གྱིམ་ཤོད་ཅེས་པ། རླངས་ཀྱི་རྒྱུད་པ་དང་ནགས་ཤོད་དབར་ལ་འབྲེལ་བ་ཡོད་པ་སོགས་ཀྱི་ལྟ་བ་དུ་མ་འདུག་སྟེ། དེ་རྣམས་ནི་ཁོ་བོས་ཡིན་མིན་གྱི་བརྡར་ཤ་དཔྱོད་ཐུབ་ཀྱི་མིན་འདུག་ལ། ད་ལྟ་ལོ་ངོ་སྟོང་ཕྲག་གསོན་པའི་རྒན་པོ་འདི་འདྲའང་མེད་རྐྱེན། དོན་དངོས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ནི་ཅི་འདྲ་ཡིན་མིན་གསལ་བོར་ཞུ་ཐབས་བྲལ། འོན་ཀྱང་བོད་ལྗོངས་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའི་ཤེས་རམས་ཞིབ་འཇུག་སློབ་མ་བསྟན་འཛིན་མཚུངས་མེད་ལགས་ཀྱི་མཐར་ཕྱིན་དཔྱད་རྩོམ་ནང་ཁོང་གིས་ནང་དོན་ཧ་ཅང་གཟབ་པའི་སྒོ་ནས། ནགས་ཤོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ལ་དཔྱད་པ་ཤིན་ཏུ་ཟབ་པོ་བྱས་འདུག་པས། མཁྱེན་ལྡན་ཚོས་ཤེས་པར་འདོད་ན་ཁོང་གི་དཔྱད་རྩོམ་དེ་བཙལ་ནས་གཟིགས་པར་འཚལ།

གསུམ་པ།  བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་དང་སུམ་པའི་འབྲེལ་བ།

བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་དུས་སུ་ཁྱིམ་མཚེས་ཀྱི་རྒྱལ་ཕྲན་ཁག་ལ་འབྲེལ་བ་དམ་ཟབ་བཙུགས་ཡོད་ཅིང་། དེས་བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ཆབ་སྲིད་དང་དཔལ་འབྱོར། དམག་དོན། ལམ་ལུགས། རིག་གནས་སོགས་ལ་ཕྱོགས་གང་ཅིའི་ཐད་ནས་ཤུགས་རྐྱེན་མང་པོ་ཞིག་ཐེབས་ཡོད། དེའང་སྐབས་སུ་བབས་པའི་སུམ་པ་དེ་ནི་ཡར་ལུང་སྤུ་རྒྱལ་གྱི་བཙན་པོ་གཉའ་ཁྲིའི་དུས་ནས་གང་ལ་གང་འོས་ཀྱི་འབྲེལ་བ་ཡོད་ངེས་ཡིན་ཏེ།《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》ལས“སུམ་པའི་བོན་པོ་ཨོ་ཡོང་རྒྱལ་བ་བཏུལ། སྣུབས་ཇི་སྲིད་པ་རྒྱལ་ཕྲན་འབངས་སུ་འདུས”【20】ཞེས་པ་འཁོད་ཡོད་པ་དང་།  གཞན《ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང》ནང་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོས་ཡུམ་བུ་བླ་མཁར་བརྩིགས་པ་དང་སུམ་པ་ཤང་གི་རྒྱལ་པོ་བཏུལ་པ་གཉིས་དུས་མཚུངས་སུ་བཀོད་པ་སོགས་ལས་སྤྱིར་ན་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོས་སུམ་པའི་བོན་པོ་ཨོ་ཡོང་རྒྱལ་བའམ་སུམ་པ་ཤང་གི་རྒྱལ་པོ་བཏུལ་ནས་རིམ་བཞིན་ཡར་ཀླུང་རྒྱལ་རྒྱུད་ཀྱི་འགྲམ་ལ་གནས་པའི་རྒྱལ་ཕྲན་དག་མངའ་འོག་ཏུ་བཅུག་ཡོད་པ་ཤེས།  དེར་སྨོས་པའི་སུམ་པའི་བོན་པོ་ཨོ་ཡོང་དང་སུམ་པ་ཤང་གི་རྒྱལ་པོ་ནི་ཁོ་བོས་བསམས་ན་མི་གཅིག་ལ་གོ་སྙམ། དེ་ནི་སྐབས་དེའི་སུམ་པ་རྒྱལ་ཕྲན་གྱི་བྱེ་བྲག་ཡུལ་ཉི་ཚེ་བ་ཞིག་ཡིན་ཏེ།  རྒན་རྒྱལ་མོ་འབྲུག་པ་ལགས་ཀྱིས“སུམ་པ་ཤང་གི་རྒྱལ་པོ་ཟེར་བ་དེ་ནི་ཡུལ་ཡར་ཀླུང་གཙང་པོའི་བྱང་རྒྱུད་ཀྱི་ཉིན་ངོས་དེང་སང་གི་བོད་ལྗོངས་རྣམ་གླིང་རྫོང་གི་ཤངས་ཆུའི་བྱང་སྟོད་ཕྱོགས་དེ་ཡིན་དགོས་ཏེ། བོད་རྗེ་གཉའ་ཁྲིའི་སྔོན་དུ་སུམ་པའི་སྟོབས་ཤུགས་ཡར་ཀླུང་གཙང་པོའི་བྱང་རྒྱུད་ཀྱི་ཤངས་རྣམ་གླིང་ཕྱོགས་ལ་སླེབས་ནས་ཡུལ་གྱི་བདག་པོར་གྱུར་བའི་བོན་པོའམ་རྒྱལ་པོ་ཞིག་ཡིན་པར་གོ་དགོས། ཤང་སུམ་པ་ཞེས་པ་སྐབས་དེའི་སུམ་པའི་རྒྱལ་ཕྲན་གྱི་བྱེ་བྲག་ཡུལ་ཉི་ཚེ་བ་ཞིག་ལ་གོ”ཞེས་གསུངས་འདུག་པས། དེ་ནི་དོན་ལ་གནས་པར་སྙམ། དེས་ན་སྐབས་དེའི་སུམ་པ་དང་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོའི་དབར་དང་ཐོག་སོ་སོར་གནས་པའི་རུས་རྒྱུད་ཚོ་པ་ནས་ཕྱིས་སུ་གཅིག་གིས་གཅིག་ལ་དབང་སྒྱུར་བྱེད་པའི་འབྲེལ་བར་གྱུར་ཡོད།

དེ་ནས་རིམ་བཞིན་བཙན་པོ་འབྲོ་སྙན་ལྡེ་རུའི་སྐབས་སུ།《ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང》ལས“འབྲོ་སྙན་ལྡེ་རུས་དྭགས་པོའི་མཆིམས་བཟའ་ཀླུ་རྒྱལ་མཚོ་མོ་ཇོ་མོར་བླངས་པས། ཚེ་སྟོད་ལ་སྲས་མེད་ནས་སུམ་པའི་ཡུལ་དུ་བྱོན་ཏེ། སུམ་པའི་བོན་པོ་་་་་ཞིག་གི་ཆུང་མ་རྒྱ་མོ་ཆ་ལྕམ་བྱ་བ་དང་འགྲོགས་པ་ལས་སྲས་སུམ་རི་རིང་པོ་འཁྲུངས”ཞེས་གསལ་བ་དང་།“དྭགས་མོས་སྲས་དམུས་ལོང་ཞིག་བལྟམས་པ་ལ་ཁྱོད་འ་ཞའི་ཡུལ་ནས་སྨན་པ་བོས་ལ་མིག་ཕྱེས་རྒྱལ་ས་གྱིས། མིག་མ་བྱུང་བའམ་གདུང་ཆད་པ་འདྲ་ན་སུམ་པའི་ཡུལ་ན་བོན་པོའི་ཆུང་མ་རྒྱ་མོ་རྒྱ་ལྕམ་བྱ་བ་ལ་ངའི་བུ་སུམ་རི་རིང་པོ་བྱ་བ་ཡོད་བོས་་་་ཕྱིར་གསོན་པོར་དུར་དུ་ཞུགས་སྐད”【21】ཅེས་པ། དེ་བཞིན《ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང》ལས“འབྲོ་སྙན་ལྡེ་རུ་གསོན་དུར་དུ་བང་སོར་གཤེགས་ཁར། སྲས་དམུས་ལོང་དཀོན་པ་དགྲ་ལ་ཞལ་ཆེམས་བཞག་པ་་་་སུམ་པའི་ཡུལ་ན་ངའི་བུ་སུམ་རི་རིང་པོ་བྱ་བ་རྒྱ་མོ་ཆ་ལྕམ་ལ་བཙས་ནས་ཡོད་པས་དེ་སྤྱན་དྲོངས་་་གསོན་དུར་དུ་གཤེགས་སོ”ཞེས་པ་སོགས་ལས་བཙན་པོ་འབྲོང་གཉན་ལྡེའུའི་དུས་སྐབས་སུ་བཙན་པོས་སུམ་པའི་བོན་པོའི་ཆུང་མ་ཞིག་དང་བཤོས་པ་ལས་སྲས་སུམ་རི་རིང་པོ་ཞེས་པ་འཁྲུངས་པ་དང་། བཙན་པོའི་ཇོ་མོ་མཆིམས་བཟའ་ཀླུ་རྒྱལ་མཚོ་ལས་བཙས་པའི་སྲས་དེ་ནི་དམུས་ལོང་ཡིན་ཕྱིན། བཙན་པོའི་གདུང་རྒྱུད་ཆད་ལ་ཉེ་བས་ད་གཟོད་སུམ་པའི་ཡུལ་ནས་རྒྱ་མོ་རྒྱ་ལྕམ་གྱི་སྲས་སུམ་རི་རིང་པོ་གདན་དྲངས་དགོས་པར་སྨོས། ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཡིག་ཚང་འདི་དག་ནང་བཀོད་པར་གཞིགས་ན། བཙན་པོ་འབྲོང་གཉན་ལྡེའུས་སུམ་ཡུལ་ལ་བྱོན་ནས་བོན་པོའི་ཆུང་མ་དང་འབྲེལ་བ་བྱུང་ཡོད་པ། བོན་པོ་དེའང་ད་ལྟའི་ཆ་ནས་བལྟས་ན་དེ་དུས་སུམ་པའི་ནང་གོ་གནས་ཅུང་མཐོ་བ་ཞིག་རེད་སྙམ། ལྷག་དོན་དུ་སྐབས་དེའི་སུམ་པའི་སྟོབས་ཤུགས་ནི་བོད་དང་སྤྱིར་བཏང་མཉམ་པ་ལས་ཆུང་བ་ཡོད་མི་སྲིད།  གཞན་སྐབས་དེ་དུས་བཙན་པོ་འབྲོང་གཉན་ལྡེའུ་སུམ་པའི་ཡུལ་ལ་བྱོན་ནས།  བུ་མོ་ཞིག་དང་བཤོས་པ་ལས་དོན་གཞན་མེད་ན། ད་གཟོད་སུམ་ཡུལ་གྱི་བུ་མོ་མང་པོའི་ཁྲོད་ནས་ཁོང་གིས་བོན་པོའི་ཆུང་མ་ཞིག་དང་བཤོས་དགོས་པའི་རྒྱུ་མཚན་ཅི་ཡིན། དེ་དག་ནི་ད་ལྟའི་ཆ་ནས་སྤྱིར་ཚོད་བགམ་བྱེད་དཀའ་བ་ཞིག་ཡིན་ལ། བཙན་པོ་འབྲོང་གཉན་ལྡེའུའི་ཕྱིས་སུ་དེ་དང་འབྲེལ་བའི་དོན་ཡང་བྱུང་མེད་རྐྱེན། ཤིན་ཏུ་ནས་ཚོད་བགམ་བྱེད་དཀའ། འོན་ཀྱང་སྐབས་དེའི་སུམ་པ་དང་བོད་དབར་ལ་འབྲེལ་བ་ངེས་ཅན་ཞིག་ཡོད་པ་ནི་སྨོས་མི་དགོས་པ་རེད།

བཙན་པོ་འབྲོང་གཉན་ལྡེའུའི་སྲས་དམུས་ལོང་དཀོན་པ་དགྲས་འ་ཞའི་སྨན་པ་བོས་ཤིང་མཚན་ལ་སྟག་རི་གཉན་གཟིགས་གསོལ། བཙན་པོ་དེས་སྲིད་དབང་འཛིན་པའི་རིང་བོད་ཀྱི་མངའ་ཁོངས་རྒྱ་སྐྱེད་བཏང་བ་དང་། མཁས་དགའ་ལས“རྒྱལ་ཕྲན་རྣམས་ཀྱི་སུམ་གཉིས་མངའ་འོག་འདུས། བན་པོ་རྗེའུ་ཞ་རྗེ་དྲང་གར་རྗེ། ཟིན་པོ་རྗེ། ཞང་ཞུང་རྗེ་རྣམས་བཏུལ། ཞང་སྦས་གནོན་གསུམ་འབངས་སུ་ཆུད”ཅེས་པ་ལས་ཤེས་ཐུབ། ལྷག་དོན་དུ་བཙན་པོའི་དེའི་སྲས་གནམ་རི་སྲོང་བཙན་གྱི་སྐུ་དུས་སུ་སྤུར་རྒྱལ་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ནི་གཅིག་འགྱུར་དུ་འགྲོ་བའི་བར་བརྒལ་དུས་ཤིག་ཡིན། ཆབས་ཅིག་མཐའ་འཁོར་གྱི་རྒྱལ་ཕྲན་དག་བཙན་པོའི་རྒྱལ་ཁབ་ལ་མགོ་འདོགས་པ་དང་ཕན་ཚུན་མནའ་འབྲེལ་བ་སོགས་རབ་དང་རིམ་པའི་འབྲེལ་བ་བྱུང་ཡོད། དེ་ལས་སྐབས་བབས་ཀྱི་སུམ་པ་དེ་ནི་དུས་ནམ་ཞིག་ལ་བཙན་པོའི་མངའ་འོག་ཏུ་བསྡུས་པ་མ་ཤེས་རུང་། གང་ལྟར་དེ་ནི་སྔོན་བཙན་པོའི་མངའ་འོག་ཏུ་བསྡུས་པ་དང་། དེ་ནས་རིམ་བཞིན་ངོ་ལོག་པ་ནི་ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་ནང་ཧ་ཅང་གསལ་བར་འདུག་སྟེ།“བཙན་པོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་རིང་ལ། ཡབ་འབངས་ནྀ་ལོག གཉེན་ཞང་ཞུང་། མཛོ་སུམ་པ། ཉག་ཉི་དགས་པོ། རྐོང་པོ། མྱང་པོ་ཀུན་ཀྱང་ལོག ཡབ་གནམ་རྀ་སློན་མཚན་དུག་བོན་ཏེ་བཀྲོངས་སོ། སྲས་སྲོང་བརྩན་སྐུ་གཞོན་མ་ཕན་ཏེ། གཟོད་མ་དཀུའ་བ་དང་།”【22】 ཞེས་པ་ལས་གསལ། ལུང་དྲངས་པའི་ཡི་གེ་དེ་ལས་སུམ་པ་ནི་བོད་ཀྱི་མངའ་འོག་ཏུ་བསྡུས་པ་གསལ་པོ་ཡིན་པ་དང་། ཕྱིས་སུ་ངོ་ལོག་པ་ཡིན། དེ་ནི“འུང་གྀ་འོག་དུ་མྱང་མང་པོ་རྗེ་ཞང་སྣང་གྀས། སུམ་པ་མཐའ་དག་དམགིས་གདབ་མྱི་དགོས་པར། ལུག་རྟུག་གིས་སྒྱུ་ཕབ་སྟེ། ལྕེའྀ་ཐོར་ཐོ་ལ་བརྗོད་ནས། ཁྱྀམ་གྲངས་མ་ཤོར་པར་ཡོངས་ཀྱིས་འབངས་རྣལ་མར་བཀུག་གོ”【23】ཞེས་འཁོད་པ་ལས། བཙན་པོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་སྐུ་དུས་སུ་སུམ་པ་སླར་ཡང་བོད་ཀྱི་མངའ་འོག་ཏུ་བསྡུས་པ་དང་། རིམ་བཞིན་བཙན་པོས་དེ་ཉིད་རུའི་སྒྲིག་གཞིར་བཀར་ནས་བོད་ཀྱི་མངའ་རིས་དངོས་མར་གྱུར་པར་འཁོད་རུང་། རྒྱའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཡིག་ཆ་དུ་མར་སུམ་པར་རང་ཉིད་ཀྱི་སྲིད་དབང་དང་དམག་དཔུང་། ཆབ་སྲིད་སྒྲིག་གཞི་སོགས་ཡོད་པའི་དབང་གིས། བཙན་པོའི་དབང་འོག་ཏུ་འཛུལ་འདོད་མེད་ཅིང་། དེ་ལ་བརྟེན་ནས་རྒྱ་ནག་ཐང་ལའང་འབྲེལ་བ་གང་ཐུབ་བྱེད་བཞིན་མཆིས་པར་བརྗོད་འདུག དེས་ན་སུམ་པ་དེ་ཡང་སྙིང་རྒྱ་ནག་ཐང་དང་འབྲེལ་བ་བྱས་ཡོད་མེད་ནི་ཁོ་བོས་བདེན་ཁ་གསལ་སྟོན་མི་ཐུབ་རུང་། ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་ནང་སུམ་པ་དེ་ནི་དངོས་སུ་བོད་ཀྱི་མངའ་འོག་ཏུ་བསྡུས་པ་གསལ་འདུག་ལ། ཕྱིས་བཙན་པོས་རུ་ལྔ་སྒྲིག་གཞིར་དབྱེ་བའི་ནང་སུམ་པའི་རུ་ཞེས་རུ་གཅིག་དམིགས་སུ་གསལ་སྟོན་བྱས་འདུག་པ་ལས་ད་གཟོད་སུམ་པ་དེ་ནི་བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པ་ཨ་ཅང་བརྗོད་མེད་ཞིག་རེད། ཕྱིས་ཀྱི་བཙན་པོ་རྣམས་ཀྱི་སྐུ་དུས་སུ་སུམ་པའི་གནས་བབས་དང་། བཙན་པོའི་མངའ་ཞབས་སུ་ཇི་ལྟར་གནས་ཡོད་མིན་ནི་ཁོ་བོར་ལུང་རིགས་དྲངས་རྒྱུ་མེད་པས་ཞུ་ཐབས་བྲལ།

བཞི་པ།  སུམ་པ་དང་བུད་མེད་རྒྱལ་ཁབ། ཟིང་པོ་རྗེའི་སྐོར།

ལོ་རྒྱུས་ལ་དོ་སྣང་བྱེད་མཁན་གྱི་སྐྱེས་བུ་ཞིག་ཡིན་ཚེ། སུམ་པ་དང་བུད་མེད་རྒྱལ་ཁབ། དེ་བཞིན་ཤར་ཕྱོགས་ཀྱི་བུད་མེད་རྒྱལ་ཁབ། ཟིང་པོ་སོགས་འབྲེལ་བ་ཡོད་པར་སྨྲ་བའི་དཔྱད་རྩོམ་དང་ཡིག་ཆ་དུ་མ་ཡོད་པ་ཐོས་མྱོང་ལ། དངོས་སུ་ཡི་གེར་ཕབ་པའང་མཐོང་སྲིད། སྤྱིར་ན་ལོ་རྒྱུས་ནི་མིའི་རིགས་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་དང་རང་བྱུང་ཁམས་ཀྱི་འདས་ཚར་བའི་སྔོན་བྱུང་གི་བྱ་བ་དང་། སྔོན་བྱུང་གི་ལོ་རྒྱུས་བཀོད་པའི་ཡི་གེ་དང་ལོ་རྒྱུས་ལ་བརྟག་དཔྱད་བྱེད་པའི་ཚན་རིག་གཉིས་ཀྱི་མིང་ཡིན་རྐྱེན། དེ་ལ་དངོས་ཡོད་རང་བཞིན་དང་བདེན་པ་མིན་པའི་ཆ་གཉིས་ཀ་ལྡན་ཡོད་པར་སྙམ། ལྷག་དོན་དུ་སྐབས་སུ་བབས་པའི་སུམ་པ་དང་བུད་མེད་རྒྱལ་ཁབ་ནི་བར་སྐབས་ཤིག་གི་རིང་ལ་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་དུ་མའི་དཔྱད་རྩོམ་ནང་གཅིག་མཚུངས་ཡིན་པ་བཀོད་ཡོད་རྐྱེན། ད་གཟོད་དབུས་གཙང་ཁུལ་གྱི“བ”ཞེས་ཀློག་པ་དང་ཨ་མདོའི་ཁུལ་གྱི“ཝ”ཞེས་ཀློག་པ་ལྟར་དོན་མེད་ལྟ་བུའི་རྙོག་དྲ་དུ་མ་བྱུང་ཡོད། ཁོ་བོ་ནི་སྔོན་ཆད་སུམ་པའི་སྐོར་ལ་དེ་ཙམ་གྱི་རྒྱུས་མངའ་མེད་ལ་དོ་སྣངའང་འདི་འདྲ་བྱེད་མ་མྱོང་། འོན་ཏེ་རང་ཉིད་ཀྱིས་བལྟ་མྱོང་བའི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་འཁོད་པའི་ཡིག་ཚང་རེ་གཉིས་ནང་སུམ་པ་ནི་བུད་མེད་རྒྱལ་ཁབ་ཡིན་པ་ཞིག་མཐོང་མ་མྱོང་། ཕྱོགས་གཅིག་ནས་བརྗོད་ན་མ་མཐོང་ཕྱིར་ན་མེད་པ་མིན་ཞེས་པ་ལྟར། དེ་ནི་གུས་པ་རང་ཉིད་ཤེས་རྒྱ་དང་བལྟ་རྒྱ་ཆུང་བའི་རྐྱེན་གྱིས་ཡིན་སྲིད། འོན་ཀྱང་ད་ཐེངས་ཀྱི་དཔྱད་རྩོམ་འདི་འབྲི་བའི་རིང་གུས་པས་ཡིག་ཆ་དང་དཔྱད་རྩོམ་དུ་མར་ཞིབ་པར་བལྟ་དུས། སུམ་པ་དང་བུད་མེད་རྒྱལ་ཁབ་ནི་གཅིག་མཚུངས་ཡིན་པར་སྨྲས་ན་གང་ལ་གང་འོས་ཀྱི་སྐྱོན་འདུག་སྙམ།

རྒྱའི་ཡིག་ཚང་གི་ནང་དུ་བུད་མེད་རྒྱལ་ཁབ་གཉིས་འདུག་སྟེ། ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་བུད་མེད་རྒྱལ་ཁབ་དང་། ཤར་ཕྱོགས་ཀྱི་བུད་མེད་རྒྱལ་ཁབ་གཉིས་རེད། དེའང“ནུབ་ཕྱོགས་ན་གནས་པའི་བུད་མེད་ཀྱི་རྒྱལ་ཁབ་དེའི་གནས་ཡུལ་ནི་ཚུང་ལིན་གྱི་ལྷོ་ཕྱོགས་ཡིན”【24】 ཞེས་འཁོད་འདུག་པ་དང་། ཕྱིས་སུ་ཞིབ་འཇུག་པ་མང་པོས་བུད་མེད་རྒྱལ་ཁབ་དེ་ནི་སུམ་པ་ཡིན་པར་ངོས་ཟིན་གྱི་འདུག  ཤར་ཕྱོགས་ཀྱི་བུད་མེད་རྒྱལ་ཁབ་དེ་ཡོད་རྐྱེན་ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་བུད་མེད་རྒྱལ་ཁབ་དེར་ཕྱིས་སུ་ཐད་ཀར་བུད་མེད་རྒྱལ་ཁབ་ལ་གྲགས་ཞིང་། དེ་དང་བསྟུན་ཞིབ་འཇུག་པ་མང་པོས་དཔྱད་རྩོམ་ནང་ཐད་ཀར་ཤར་ནུབ་ཀྱི་བུད་མེད་རྒྱལ་ཁབ་གཉིས་པོ་གཞི་གཅིག་ལ་ངོས་འཛིན་པའང་འདུག གཞན་ཤར་ཕྱོགས་ཀྱི་བུད་མེད་རྒྱལ་ཁབ་དེ“ཤར་ཕྱོགས་ནི་མོའོ་ཀྲོའོ་དང་མི་ཉག་ལ་ཐུག ལྷོ་ཡའ་ཀྲོའོ་དང་འབྲེལ་བ། ས་མཚམས་ནི་བློ་མྱཱ་དང་། པེ་གླང་གིས་ཕན་ཚུན་བཅད། རྒྱལ་ཁམས་ནི་ཤར་ནུབ་ཉིན་དགུ་དང་། ལྷ་བྱང་ཉིན་ཉིས་ཤུ་བསྐྱོད་པའི་ཁྱོན་ཡོད། ཆེ་ཆུང་བསྡོམས་པའི་གྲོང་ཁྱེར་བརྒྱད་ཅུ་ལྷག་དང་རྒྱལ་ས་ནི་ཁང་ཡན་ཁྲོན་ཡིན་པ།དབུས་སུ་གཙང་ཆུ་ལྷོར་རྒྱུག་ཞིང་། ཆུ་བོའི་གཞུང་ལ་གཡག་གི་པགས་པས་བཟོས་པའི་ཀོ་གྲུ་གཏོང་བ། དུད་ཁྱིམ་ཁྲི་བཞི་ལྷག་དང་དམག་ཧྲག་ཁྲི་བརྒལ་བ་རྣམས་དེའི་རི་རྒྱུད་དུ་གྲམས་ནས་གནས་སྡོད་བྱེད”【25】 ཅེས་བཀོད་འདུག  སུམ་པ་ནི་ཆོས་འབྱུང་ནང་སྲོང་བཙན་སྐབས་སུ་རུ་སྡེར་དབྱེ་ནས་སུམ་རུ་བཟོས་པ་དང་། དེའི་དབུས་ཚད་ནི་རྒྱ་ཤོད་སྟག་པ་ཚལ་ཡིན་པ་ཁ་གསལ་འཁོད་ཡོད། དེར་གཞིགས་ན་ད་གཟོད་རྒྱ་ཡིག་ཚང་ནང་ཐོན་པའི་“苏毗”【26】དང་སུམ་པ་གཉིས་ནི་གཞི་གཅིག་ལ་མི་གནས་སྙམ། དེའང་དང་ཐོག་མ་སུམ་པ་དང་བུད་མེད་རྒྱལ་ཁབ་དབར་འབྲེལ་བ་ཡོད་མིན་ནི་རྒྱའི་མཁས་པ་རེན་ནཱའེ་བྱང་གིས་དུས་རབས་ཉིས་ཤུའི་ལོ་རབས་བཞི་བཅུར་བྲིས་པའི《སུའེ་ཐང་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་བུད་མེད་རྒྱལ་ཁབ》【27】ཅེས་པའི་ནང་ཐོག་མ་བྲིས་ཡོད་པ་དང་། དེའི་ནང་བུད་མེད་རྒྱལ་ཁབ་ནི་སུམ་པ་ལས་མཆེད་པའི་རྒྱལ་ཁབ་ཞིག་ཡིན་པ་དང་རྒྱལ་མོའི་རུས་སུམ་པ་ཡིན་པ་ལྟ་བུར་བརྗོད་པ་ལས་སུམ་པ་དང་བུད་མེད་རྒྱལ་ཁབ་གཞི་གཅིག་ལ་འཛིན་མི་འདུག འོན་ཀྱང་དེའི་ཕྱིས་སུ་རྒྱའི་མཁས་པ་ཡང་ཀྲེན་ཀང་གིས་བྲིས་པའི《སུམ་པར་ཐོག་མ་དཔྱད་པ》【28】 ཞེས་པའི་ནང་རྒན་རེན་ནཱའེ་བྱང་གི་ལྟ་བ་རྒྱུད་འཛིན་བྱས་པའི་ཁར་སུམ་པ་ནི་བུད་མེད་རྒྱལ་ཁབ་དང་གཞི་གཅིག་ཡིན་པར་སྨྲས་འདུག དེས་རྐྱེན་ཕྱིས་ཀྱི་ཞིབ་འཇུག་པ་མང་པོས་ལྟ་བ་དེ་འཛིན་ནས་སུམ་པ་དང་བུད་མེད་རྒྱལ་ཁབ་གཅིག་པར་སྨྲ་བ་དང་། རྒྱའི་ཡིག་ཚང་ནང་བུད་མེད་རྒྱལ་ཁབ་གཉིས་བཀོད་ཡོད་པ་དེའང་སྣང་མེད་ལ་འཛིན་གྱི་འདུག དེ་ནི་གུས་པས་གོང་དུ་སྨོས་པ་ལྟར་སུམ་པ་དང་ཤར་ནུབ་གཉིས་ཀྱི་བུད་མེད་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་གནས་ཡུལ་ནི་གཅིག་པ་མིན་པའི་ཐོག་ནས་ཤེས་སྙམ།  སུའེ་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་དང་ཐང་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་ནུབ་ཡུལ་ཟིན་ཐོ་སོགས་ཀྱི་སྟེང་བུད་མེད་རྒྱལ་ཁབ་ནི་ལི་ཡུལ（于阗）ལྷོ་ཕྱོགས་ཀྱི་ལེ་དབར་སུམ་སྟོང་མཚམས་ན་ཡོད་པ། གནས་ཡུལ་ནི་དེང་གི་བལ་ཡུལ（原婆罗西摩补罗国）དང་རི་བོ་ཧི་མ་ལ་ཡའི་ཤར་ནུབ་ཀྱི་ས་མཚམས་ལ་སྙེགས་ཞེས་བྲིས་འདུག དེ་ནི་གོང་གི་ཚུང་ལིན་གྱི་ལྷོ་ཕྱོགས་ལ་གནས་པའི་ནུབ་ཕྱོགས་བུད་མེད་རྒྱལ་ཁབ་ཡིན་པ་དང་། ཤར་ཕྱོགས་ཀྱི་བུད་མེད་རྒྱལ་ཁབ་ནི་རྒྱའི་ཡིག་ཚང་ནང་ཇི་ལྟར་བཀོད་ཡོད་མིན་གུས་པས་གོང་ནས་སྨོས་ཟིན།  གཞན་སུམ་པ་དེ་ནི་རྒྱའི་ཐང་ཡིག་གསར་མའི་（新唐书・西域传）ནང“སུམ་པ། ནུབ་ཆཱང་རིགས་ལ་གཏོགས་པ། ཕྱིས་སྤུ་རྒྱལ་གྱི་མངའ་འོག་ཡིན་པ། ཡུལ་ཚོ་ཆེ་ཤོས་ཡིན། ཤར་མདོ་སྨད་དང་འབྲེལ་བ། ནུབ་་་་་་དུད་ཁྱིམ་ཁྲི་གསུམ་ཡོད་པ”【29】སོགས་བཀོད་འདུག དེ་དག་བསྡུར་བ་གཏོང་བའི་སྐབས་སུ་སུམ་པ་དེ་དང་ཤར་ནུབ་ཀྱི་བུད་མེད་རྒྱལ་ཁབ་གཉིས་དབར་ད་གཟོད་དེ་ཙམ་གྱི་འབྲེལ་བ་མེད་པར་སྣང་ལ། ལྷག་དོན་དུ་རྒྱའི་མཁས་པ་ཧྲེ་ཧྲའོ་ལགས་ཀྱི་དཔྱད་རྩོམ་ནང་གསལ་བ་ཇི་བཞིན། རྒྱའི་ཡིག་ཚང་“ཐང་ཡིག་རྙིང་མ་དང་། སུའེ་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས། ཐང་རྒྱལ་རབས་ཆེན་མོའི་ནུབ་ཡུལ་ཟིན་ཐོ། བྱང་ཕྱོགས་ལོ་རྒྱུས། ཤཱཀྱའི་རྣམ་བཤད། ལི་ཡུལ་ལོ་རྒྱུས།”【30】 སོགས་ཀྱི་ནང་དུ་བཀོད་པའི“苏毗”འདི་དག་ནི་ནང་དོན་གྱི་ཆ་ནས་ཁྱད་པར་འདུག འདིའང་ཕྱིས་སུ་སུམ་པ་དང་བུད་མེད་རྒྱལ་ཁབ་དབར་འབྲེལ་བ་ཡོད་མེད་ལ་བརྟག་སྐབས་མཁས་པ་མང་པོས་དོ་སྣང་བྱས་མེད་པ་དང་། ས་ཆའི་གནས་སྟངས་ཀྱི་ཕྱོགས་ནས་ཁྱད་པར་ཡོད་མེད་སོགས་མ་ལྟོས་པ་རེད་སྙམ། དེ་བཞིན་གུས་པས་གོང་དུ་དྲངས་པའི་སུམ་པ་ནི་ནུབ་ཆཱང་རིགས་ཡིན་ཚུལ་ནི་ཐང་ཡིག་གསར་མའི་ནང་དོན་དྲངས་ནས་ད་གཟོད་རྒྱའི་ཡིག་ཚང་ནང་གི“苏毗”དང“女国”“东女国”ལ་ཁྱད་པར་ཡོད་པར་སྨྲ་བའི་རྒྱུ་མཚན་དྲངས་པ་ལས། སུམ་པ་དེ་ནི་ནུབ་ཆཱང་གི་རིགས་ཡིན་པར་འདོད་པ་མིན་ཏེ། སུམ་པ་ནི་སྔར་རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མའི་སྐབས་ཀྱི་རྒྱལ་ཕྲན་ཞིག་ཡིན་པ་དང་། རུས་རྒྱུད་སྟོང་ལས་མཆེད་པའི་བོད་རིགས་ཀྱི་མི་སྡེ་ཡིན་པ། ཕྱིས་བོད་རྒྱལ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་སྐུ་དུས་སུ་རུར་བཅད་ནས་སུམ་པའི་རུ་བཟོས་པ་སོགས་ནི་རང་ཅག་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚགས་ནང་ཁ་གསལ་གཏིང་གསལ་རེད། དེས་ན་ཁོ་བོས་བསམས་པར་སུམ་པ་དང་བུད་མེད་རྒྱལ་ཁབ། ཤར་ཕྱོགས་བུད་མེད་རྒྱལ་ཁབ་ནི་ཕྱོགས་གང་ནས་བལྟས་ཀྱང་གཞི་གཅིག་མིན་པ་དང་། དེའི་ཐད་ལ་ང་ཚོས་ཁ་ཚོན་གཅོད་ཐུབ་པའི་གནས་ལུགས་བསྙོན་མེད་འདི་འདྲའང་མིན་འདུག་སྙམ། གང་ཡིན་ཞེ་ན་དེང་གི་སུམ་པའི་ལོ་རྒྱུས་ལ་དཔྱད་མཁན་མང་ཆེ་བས་ད་གཟོད་སུམ་པ་ནི“苏毗”ཞེས་འབྲི་བ་དང་། རྒྱའི་ཡིག་ཚང་དུ་མའི་ནང“苏毗”ནི་བུད་མེད་ཀྱིས་རྒྱལ་སྲིད་སྐྱོང་ལུགས་སོགས་བརྗོད་ཡོད་རྐྱེན། དེ་ནི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་བཞུར་རྒྱུན་རིང་མོའི་ཁྲོད་ང་ཚོས་ལུང་དང་རིགས་པ། དེ་བཞིན་གནའ་རྫས་སོགས་ལ་རྟེན་ནས་རིམ་པ་དང་རིམ་པ་བཞིན་གསལ་སྤྲོད་བྱེད་དགོས་པ་ཞིག་ཡིན་པ་ལས། གཅིག་ལྟ་གཅིག་བཟུང་གིས་སུམ་པ་དང་བུད་མེད་རྒྱལ་ཁབ། ཤར་ཕྱོགས་ཀྱི་བུད་མེད་རྒྱལ་ཁབ་གཅིག་ཏུ་སྨྲ་བ་འདི་འདྲ་ཡིན་མི་རུང་།

དེ་བཞིན་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་དུ་མས་སུམ་པ་དང་ཟིང་པོའི་དབར་ལ་འབྲེལ་བ་ཡོད་པར་བརྗོད་པ་དང་། ཟིང་པོ་རྗེ་ནི་སུམ་པའི་དཔོན་ཡིན་པར་བརྗོད་མཁན་དུ་མ་ཡོད། ལྷག་དོན་དུ་ཏུན་ཧོང་ནང་གི་ཡིག་རྙིང་དྲངས་ནས་སུམ་པ་དང་ཟིང་པོའི་བྱུང་བ་གཅིག་ཏུ་འདྲེས་ནས་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་དཔྱད་རྩོམ་རེ་འགའ་སྤེལ་འདུག དེའི་སྐོར་ལ་སྤྱིར་བོད་ཀྱི་མཁས་པ་རྣམས་བཞེད་པ་མི་མཐུན་པ་མེད་པ་དང་། སྔོན་ནས་ཟིང་པོ་དང་སུམ་པ་གཉིས་ནི་ཡུལ་ཐ་དད་ཡིན་པ་མི་འདོད་པ་མེད་སྙམ། གུས་པ་ལྟ་བུ་ལོ་རྒྱུས་ལ་ཤེས་རྟོགས་དེ་ཙམ་མེད་ཀྱང་སུམ་དང་ཟིང་པོ་ནི་ཡུལ་ཐ་དད་ཡིན་པ་ཤེས། དེའང་ཏུན་ཧོང་ལས་ཐོན་པའི་བོད་ཀྱི་ཡིག་རྙིང་ནང“ཡུལ་ངས་པོའི་ཁྲ་སུམ་ན། རྗེ་དགུག་གྲི་འི་ཟིང་པོ་རྗེ། བློན་པོ་མགར་དང་གཉན་གཉིས”ཞེས་པ་དང་། “ཡུལ་སུམ་ཡུལ་གྱི་ཡ་སུམ་ནའ། རྗེ་འབལ་ལྗི་མང་རུ་ཏི། བློན་པོ་རླང་དང་ཀམ་གཉིས”【31】ཞེས་གསལ་པོར་བཀོད་ཡོད་པས། རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མའི་དུས་སུ་ཟིང་པོ་ནི་ཡུལ་ངས་པོ་ཡིན་ཞིང་སུམ་པ་དང་ཁྱད་པར་ཡོད་པ་ཤེས། ཟིང་པོ་རྗེ་སྟག་སྐྱ་བོ་དང་ཁྲི་པང་སུམ་ནི་ང་ཚོས་ཤེས་གསལ་ལྟར་གཅིག་ནི་མཁར་ཉེན་ཀར་རྙིང་པར་བཞུགས་པ་དང་། གཅིག་ནི་མཁར་སྡུར་བའི་ཡུལ་སྣར་བཞུགས། དེ་གཉིས་ནི་དེང་སང་གི་ཆ་ནས་བརྗོད་ན་ལྷ་སའི་བྱང་ཕྱོགས་ཀྱི་འཕན་པོ་དང་། ལྷ་སའི་ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་སྟོད་ལུང་ས་ཆ་རེད། བཙན་པོ་སྟག་རི་གཉན་གཟིགས་ཀྱི་སྐུ་དུས་སུ་རྗེ་བོ་འདི་གཉིས་ཀྱི་སྟོབས་ཤུགས་ནི་ཅུང་རྒྱས་པ་དང་། རིམ་བཞིན་བཙན་པོ་གནམ་རི་སྲོང་བཙན་གྱི་སྐུ་དུས་སུ་བཙན་པོའི་སྲིད་དབང་གི་མངའ་འོག་ཏུ་ཚུད། དེའང་ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་ནང“ཀྱེ་ན་ནིང་ནི་གཞེ་ནིང་སྔ། ཆབ་ཆབ་ནི་ཕ་རོལ་ན། ཡར་ཆབ་ནི་ཕ་རོལ་ན། དགུ་གྲི་ནི་ཟིང་པོ་རྗེ། ཉ་ལས་ནི་ཁམ་དུ་དཀོང་་་་་པང་སུམ་ནི་འདྲོན་པོ་ཞིག་་་ཡུ་སྣ་འི་ནི་མཁར་པབ་ཆིང”【32】ཞེས་བཀོད་པ་ལས། ཟིང་པོ་རྗེ་སྟག་སྐྱ་བོ་དང་ཁྲི་པང་སུམ་གཉིས་བཙན་པོའི་མངའ་ཞབས་སུ་ཇི་ལྟར་བཅུག་མིན་ཤིན་ཏུ་གསལ། གཞན“དེང་ཕན་ཆད། ཟིང་པོ་རྗེ་རྒྱབ་དུ་མྱྀ་དོར་རེ།སྤུ་རྒྱལ་པང་དུ་མྱྀ་ལེན་རེ། བཙན་པོ་སྤུ་རྒྱལ་ལ་གློ་བ་འདྲྀང་རེ། མཐང་གྲང་རེ”【33】ཞེས་པ་སོགས་ལས་ཧ་ཅང་གསལ། གོང་ལ་ལུང་དྲངས་པའི་མགུར་འདི་གཉིས་ཀྱི་ནང་དོན་གཙོ་བོ་ནི། ཡར་ཆབ་ཀྱི་ཕར་ཁ་དང་ཚུར་ཁ་ན་ཟིང་པོ་རྗེ་གཉིས་པོ་བཞུགས་ཡོད་པ་དང་། སྟག་སྐྱ་བོ་ནི་རྒྱལ་སྲིད་ཚུལ་བཞིན་མི་སྐྱོང་བས་བློན་པོ་གཉན་འཛི་ཟུང་གིས་ཟིང་པོ་རྗེ་ཁྲི་པང་སུམ་ལ་མགོ་བཏགས་ནས་སྟག་སྐྱ་བོའི་རྒྱལ་སྲིད་པང་སུམ་ལ་སྤྲད་པ། ཁྲི་པང་སུམ་གྱིས་རང་འཁོར་གྱི་བློན་པོ་ལ་མཐོང་ཆེན་མི་མཛད་རྐྱེན། མྱང་ཙེང་སྐུ་དང་དབས་དབྱི་ཚབ་གཉིས་ཡིད་མི་རངས་པར་གྱུར་ནས། བཙན་པོ་སྟག་རི་གཉན་གཟིགས་ལ་མགོ་བཏགས་ནས་ཟིང་པོ་རྗེའི་སྲིད་སྤུ་རྒྱལ་བཙན་པོས་མངའ་འོག་ཏུ་བཅུག་པའི་སྟ་གོན་མཛད། གཞན་དེ་ལས་ཁ་གསལ་བ་ནི“མཁར་པྱིང་བ་སྟག་རྩེ་ན་ནི་རྒྱལ་སྟག་བུ་སྙ་གཟིགས་བཞུགས། ཉེན་ཀར་རྙིང་པ་ནི་ཟིང་པོ་རྗེ་སྟག་སྐྱ་བོ་མཆིས། སྤུར་བའི་ཡུ་སྣ་ན་ནི། ཟིང་པོ་རྗེ་ཁྲི་པངས་སུམ་མཆིས་་་འུང་ནས་འཛི་ཟུང་མ་རངས་སྟེ་་་ནག་པོ་འཁུས་ཏེ། སྐྱ་བོ་བསད་་འུང་གི་ཚིག་དེས་ཙེང་སྐུ་ཤིན་དུ་མ་རངས་སྟེ་ཡི་ཆད་དོའ་་་་འུང་ནས་མྱང་དབའས་གཉིས་ཀའ་ཡི་ཆད་དེ་་་ཆབ་ཆབ་ནི་ཕ་རོལ་ན་་་ལྷའི་ནི་སྲས་པོ་བཞུགས་་་་་སྒ་བདེན་གྱིས་ནི་བསྟད་དུ་དགའ་་་་་འུང་ནས། མྱང་དབའས་གཉིས་ཟིང་པོ་རྗེ་ལས་འཁུས་ཏེ། བཙན་པོ་སྤུ་རྒྱལ་ལ་གློ་བ་ཉེ་བར་བཟས་ནས། མནའ་མཐོའ་ཡང་ཆེར་བཆད་དོ་་་འུང་གི་རྗེས་ལ། ཟིང་པོ་རྗེ་ལོ（ལ）དྲ་མ་དྲངས་པར་རྒྱལ་སྟག་བུ་དགུང་དུ་གཤེགསོ”【34】ཞེས་བཀོད་འདུག འདིའི་ནང་ཟིང་པོ་རྗེ་སྟག་སྐྱ་བོ་དང་ཁྲི་པང་སུམ་གྱི་མཁར་གང་དུ་ཡིན་མིན། བློན་གཉན་འཛི་ཟུང་ཡིད་མ་རངས་བ། མྱང་ཙེང་སྐུ་དང་དབའས་དབྱི་ཚབས་མ་རངས་ནས་ལྷའི་སྲས་པོར་མགོ་བཏགས་ཚུལ་སོགས་ཤིན་ཏུ་གསལ་བའི་ངང་ནས་བྲིས་འདུག་པས། ད་གཟོད་སུམ་པ་ནི་ཟིང་པོ་མིན་པ་ཁ་གསལ་རེད་སྙམ། ལྷག་དོན་དུ་ཏུན་ཧོང་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆའི་ནང་བཙན་པོ་གནམ་རི་སྲོང་བཙན་གྱི་སྐུ་དུས་སུ“ཡུལ་ངས་པོ་ལས། འཕན་ཡུལ་དུ་མྱིང་སྤོས་སོ”ཞེས་པ་ལས། སྔར་ཟིང་པོ་རྗེའི་ཡུལ་དེར་ཕྱིན་ཆད་སྤུ་རྒྱལ་བཙན་པོའི་མངའ་ཁོངས་ཡིན་སྐབས་འཕན་ཡུལ་ཞེས་མིང་བཏགས་ཡོད། ས་མིང་དེ་ནི་སུམ་པ་དང་ལོགས་སུ་དགར་བ་མ་ཟད། ཕྱིས་བཙན་པོ་སྲོང་བཙན་སྐུ་དུས་སུའང་རུ་སྡེར་བཅད་ནས་སུམ་པའི་རུ་ཞེས་བཟོས་པ་ལས། འཕན་ཡུལ་གྱི་མྱིང་སྤོས་ནས་སུམ་པའི་རུ་ཞེས་པའང་བཀོད་མེད།

དེས་ན་མང་པོས་སུམ་པ་དང་ཟིང་པོ་གཉིས་གཅིག་ཏུ་འདོད་པ་ནི། ཁོ་བོས་བསམས་པར་ཏུན་ཧོང་བོད་ཀྱི་ཡིག་རྙིང་ཕབ་སྒྱུར་བྱེད་སྐབས་སྒྲ་འདོན་སྟངས་དབང་གིས་འདྲ་བ་རྒྱུ་མཚན་དུ་བྱས་ནས་སྨོས་པ་རེད་སྙམ། དེའང་རྒྱའི་ཡིག་རིགས་ནང་སུམ་པ་ནི“孙波”དང“苏毗”ཟེར་བ། ཟིང་པོ་ནི“森波”ཞེས་འཁོད་འདུག་པས། ད་གཟོད་སུམ་པའི“孙波”དང་། ཟིང་པོའི“森波”གཉིས་སྒྲའི་དབང་གིས་གཅིག་ཏུ་ངོས་ཟིན་པ་མིན་ནམ། ཡང་ཕྱོགས་གཞན་གཅིག་ནས་ལྟོས་ན། རྒྱའི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚགས་ནང་བུད་མེད་རྒྱལ་ཁབ་ལ་ཤར་ནུབ་གཉིས་ཡོད་པ་དེ། ད་གཟོད་ཟིང་པོ་རྗེ་སྟག་སྐྱ་བོ་དང་ཁྲི་པང་སུམ་གཉིས་ལ་བཙན་དབང་གིས་སྦྱར་བ་མིན་ནམ་སྙམ། དེ་ནི་བུད་མེད་རྒྱལ་ཁབ་ལ་རྒྱལ་མོ་གཉིས་ཡོད་པ་དེ་ཟིང་པོ་རྗེ་གཉིས་པོར་སྦྱར་བའང་སྲིད། གང་ལྟར་རྒྱུ་མཚན་ཅི་ཡིན་རུང་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སྟེང་ཡོད་པའི་ཟིང་པོ་ནི་སུམ་པ་མིན་པ་ཁོ་ཐག་ཡིན་ལ། སྟག་སྐྱ་བོ་དང་པང་སུམའང་སུམ་པའི་རྒྱལ་པོ་ཡིན་མི་སྲིད་པར་འདོད།

མཇུག་སྡོམ།

   སུམ་པ་ནི་དེང་རབས་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་མང་པོས་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་དང་བྱེད་མུས་ཡིན་པའི་དཔྱད་གཞི་ཞིག་རེད་ལ། དེ་ལ་གང་ལ་གང་འོས་ཀྱི་བཞེད་པ་མི་འདྲ་བ་མཆིས། ཁོ་བོར་མཚོན་ན་ད་ལོ་སློབ་ཆེན་གྱི་སྒོ་མོ་ལས་མཐར་ཕྱིན་པའི་ཤེས་དམན་གྱི་ཅོལ་ཆུང་ཞིག་ཡིན་པས། ཕྱོགས་གང་ཅིའི་ཐད་ནས་སུམ་པའི་སྐོར་ལ་ཞིབ་འཇུག་དང་དཔྱད་པ་མང་པོའི་བྱེད་པའི་སྤོབས་པ་མེད་ལ། བྱེད་པའི་ནུས་པའང་མ་མཆིས། ལྷག་དོན་དུ་རང་རྒྱུད་ལ་ལྟ་རྒྱ་དང་མཐོང་རྒྱ་ཆུང་བའི་ཁར། སྔོན་མ་སུམ་པའི་སྐོར་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཤེས་བྱར་དེ་ཙམ་རྒྱུས་མངའ་མེད་པས། དཔྱད་རྩོམ་འདིའི་ནང་དོན་མང་དག་ནི་ལུང་རིགས་དྲངས་ནས་ཁོ་བོའི་ལྟ་བ་བརྗོད་པ་ཙམ་ཡིན། དཔྱད་རྩོམ་གྱི་ཁ་བྱང་ནི་དང་ཐོག་མ་དོན་ཚན་ཆུང་ངུ་ཞིག་བཟུང་ནས་དེར་དཔྱད་པར་འདོད་བྱུང་། འོན་ཀྱང་རིག་གནས་དང་ཆུ་ཚད་ཀྱི་མི་འདང་བའི་རྐྱེན། ད་གཟོད་ཁ་བྱང་ཆེན་མོ་འདི་འདྲ་ཞིག་བཀོད་ནས་ནང་དོན་ཆུང་ཆུང་རེ་གཉིས་ཤིག་བརྗོད་པ་ཡིན། དེས་ན་སུམ་པ་ནི་བཙན་པོ་གཉའ་ཁྲི་མ་བྱོན་གོང་ནས་བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་ལ་འཚོ་ཞིང་གནས་པའི་རུས་ཚོ་ཞིག་ཡིན་ལ། དེས་ནི་བོད་ཀྱི་རུས་ཆེན་སྟོང་ལས་མཆེད་པའང་བསྙོན་མེད་རེད། དེ་ནས་རིམ་བཞིན་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཆུ་རྒྱུན་རིང་མོའི་ཁྲོད་སུམ་པ་དེ་སྤུ་རྒྱལ་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་དང་འབྲེལ་བ་རབ་དང་རིམ་པ་བྱུང་ལ། ཁྲི་སྲོང་བཙན་གྱི་སྐུ་དུས་སུ་སུམ་པའི་རུར་བཅད། དེ་བཞིན་བུད་མེད་རྒྱལ་ཁབ་དང་ཤར་ཕྱོགས་ཀྱི་བུད་མེད་རྒྱལ་ཁབ་ནི་སུམ་པར་འདོད་པའི་ལྟ་བ་དེ། ཁོ་བོས་བསམ་པར་ལུང་དང་རིགས་པའི་རྒྱབ་རྟེན་མེད་པར་གང་བྱུང་དུ་ཁ་ཚོན་གཅོད་མི་ཐུབ་ལ། དེ་ནི་ཕྱིས་འབྱུང་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་ཚོས་རང་ནུས་ཡོད་རྒུས་ར་སྤྲོད་བྱེད་པའི་དཔྱད་གཞི་གལ་ཆེན་ཞིག་རེད་སྙམ། གཞན་ཟིང་པོ་འདིའང་གུས་པས་མཇུག་གི་དོན་ཚན་ནང་སྨོས་པ་ཇི་བཞིན། སུམ་པ་དང་གཞི་གཅིག་ལ་མི་འདོད་པ་ནི་ཁོ་ཐག་རེད། དཔྱད་རྩོམ་འདི་འབྲི་བའི་རིང་ལ་གུས་པར་མཐུན་རྐྱེན་སྦྱོར་མཁན་གྱི་ཀྲུང་དབྱང་མི་རིགས་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའི་བོད་རིག་པ་ཞིབ་འཇུག་གླིང་གི་འབུམ་རམས་པ་གཅེན་པོ་ངག་དབང་དང་། ཤེས་རམས་ཞིབ་འཇུག་སློབ་མ་གཅེན་པོ་ངག་དབང་རྒྱ་མཚོ། གྲོགས་གཅེས་རྟ་མགྲིན་རྡོ་རྗེ། མཚོ་སྔོན་བོད་ཡིག་གསར་འགྱུར་གྱི་ལས་ཀ་གནང་མཁན་གྲོགས་ཀླུ་འབུམ་རྒྱ་མཚོ་བཅས་ལ་སྙིང་དབུས་ནས་ཐུགས་རྗེ་ཆེ་ཞུ་རྒྱུ་དང་ཆབས་ཅིག དཔྱད་རྩོམ་གྱི་ནང་དོན་ལ་གཞན་གྱི་ལྟ་བ་དྲངས་པ་དང་། སྔོན་བྱོན་མཁས་དབང་གི་བཞེད་པ་དྲངས་པ་སོགས་རྒྱུད་ནས་རང་ལྟ་གྲུབ་པར་བྱས་ཡོད་པས། དེ་ལ་ནོར་འཛོལ་དང་སྐྱོན་ཆ་མང་དག་ཞིག་ནི་མཆིས་ངེས། དེས་རྐྱེན་མཁྱེན་ལྡན་ཀུན་ནས་བསམ་འཆར་ལྷུག་པོར་འཚལ་བར་སྨོན། དགེའོ། །

དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་ཆ།

[1] དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བ།  《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》  མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།  2006ལོ། 

[2] མཁས་པ་ལྡེའུ། 《ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང》  བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།  1987ལོའི་ཟླ་6པ།

[3]རེབ་གོང་རྡོ་རྗེ་མཁར།《བོད་ཀྱི་གནའ་རབས་ལོ་རྒྱུས》ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2010ལོ།

[4]སྟག་ཚང་དཔལ་འབྱོར་བཟང་པོ།  《རྒྱ་བོད་ཡིག་ཚང་ཆེན་མོ》སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1985ལོ།

[5]ཏཱ་སི་ཏུ་བྱང་ཆུབ་རྒྱལ་མཚན།《རླངས་ཀྱི་པོ་ཏི་བསེ་རུ》ཀྲུང་གོའི་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།2013ལོ།

[6]བོད་མིང་དབང་རྒྱལ་དང་བསོད་ནམས་སྐྱིད། 《ཏུན་ཧོང་ནས་ཐོན་པའི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ》མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།  བོད་ཀྱི་ནང་བསྟན་དཔེ་ཚོགས་ལྟེ་གནས།

[7]རྒྱལ་མོ་འབྲུག་པ།  《བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སྟེང་གི་སུམ་པ་དང་སུམ་པའི་རྒྱལ་ཁམས་སྐོར་ལ་དཔྱད་པ》ཡོང་ཁུངས་བོད་ལྗོངས་ཞིབ་འཇུག ཀྲུང་གོའི་བོད་ལྗོངས་དྲ་བ་ལས་དྲངས།

[8]དུང་དཀར་བློ་བཟང་འཕྲིན་ལས།  《དུང་དཀར་ཚིག་མཛོད་ཆེན་མོ》  ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2018ལོ།

[9]《ཆོས་རྒྱལ་ནམ་མཁའི་ནོར་བུའི་གསུང་འབུམ་བཞུགས་སོ》  པོད་བཞི་པ་དང་པོད་ལྔ་པ། མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།  2015ལོ།

[10] 《མཁས་དབང་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱི་གསུང་རྩོམ་ཕྱོགས་སྒྲིག》སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1988ལོར།

[11]ཐུབ་བསྟན་ཕུན་ཚོགས།《བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སྤྱི་དོན་པད་མ་རཱ་གའི་ལྡེ་མིག》བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།2011ལོ།

[12]石硕.女国是苏毗吗？论女国与苏毗之差异及女国及苏毗之缘起[J].西藏研究.2009(3)

[13]杨正刚.苏毗初探[J].中国藏学.1989(2)

[14]石硕.《旧唐书・东女国传》所记川西高原女国的史料篡乱及相关问题-任乃强先生《隋唐之女国》的再探讨[C].任乃强与康藏研究学术研讨会论文摘要.2009年8月

[15]杨铭.敦煌、西域古藏文文献所见苏毗与吐蕃关系史事[J].西域研究.2011(3)

[16]力新加.古代“苏毗”研究[D].中央民族大学硕士论文（2013）.中国知网（引）

[17]卓玛才让.吐蕃悉补野政权征服苏毗羊同吐谷浑历史概述[J].中国藏学.2012(3)

【1】རྒྱལ་མོ་འབྲུག་པ། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སྟེང་གི་སུམ་པ་དང་སུམ་པའི་རྒྱལ་ཁམས་སྐོར་ལ་དཔྱད་པ།  ཀྲུང་གོའི་བོད་ལྗོངས་དྲ་བ་ལས་དྲངས། མ་རྩོམ་བོད་ལྗོངས་ཞིབ་འཇུག་སྟེང་།

【2】བོད་མིང་དབང་རྒྱལ་དང་བསོད་ནམས་སྐྱིད། ཏུན་ཧོང་ནས་ཐོན་པའི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཤ96  tbrcལས་དྲངས།

【3】王尧.敦煌古藏文历史文书.青海民族学院印.1979年3月  p75

【4】ཆོས་རྒྱལ་ནམ་མཁའི་ནོར་བུའི་གསུམ་འབུམ་བཞུགས་སོ།  པོད་བཞི་པ།  མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2015ལོའི་ཟླ་བ12 ཤ98

【5】ཆོས་རྒྱལ་ནམ་མཁའི་ནོར་བུའི་གསུམ་འབུམ་བཞུགས་སོ།  པོད་བཞི་པ།  མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2015ལོའི་ཟླ་བ12 ཤ99

【6】བོད་མིང་དབང་རྒྱལ་དང་བསོད་ནམས་སྐྱིད། ཏུན་ཧོང་ནས་ཐོན་པའི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཤ22  tbrcལས་དྲངས།

【7】བོད་མིང་དབང་རྒྱལ་དང་བསོད་ནམས་སྐྱིད། ཏུན་ཧོང་ནས་ཐོན་པའི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཤ24  tbrcལས་དྲངས།

【8】མཁས་པ་ལྡེའུ། ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་།  བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།  1987ལོའི་ཟླ་6པ།  ཤ259

【9】དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བ། ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།2006ལོའི་ཟླ་1པོ།   ཤ101

【10】མཁས་པ་ལྡེའུ།  ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་།  བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།  1987ལོའི་ཟླ་6པ། ཤ259

【11】《མཁས་དབང་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱི་གསུང་རྩོམ་ཕྱོགས་སྒྲིག》 སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1988ལོར།  ཤ51

【12】དུང་དཀར་བློ་བཟང་འཕྲིན་ལས།  དུང་དཀར་ཚིག་མཛོད་ཆེན་མོ།  ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2018ལོའི་ཟླ་བ་བཞི་པར་པར་ཐེངས་བརྒྱད་པ།  ཤ2069-2070

【13】】ཆོས་རྒྱལ་ནམ་མཁའི་ནོར་བུའི་གསུམ་འབུམ་བཞུགས་སོ།  པོད་བཞི་པ།  མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2015ལོའི་ཟླ་བ12 ཤ206

【14】རྒྱལ་མོ་འབྲུག་པ། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སྟེང་གི་སུམ་པ་དང་སུམ་པའི་རྒྱལ་ཁམས་སྐོར་ལ་དཔྱད་པ། ཡོང་ཁུངས་བོད་ལྗོངས་ཞིབ་འཇུག ཀྲུང་གོའི་བོད་ལྗོངས་དྲ་བ་ལས་དྲངས།

【15】ཆོས་རྒྱལ་ནམ་མཁའི་ནོར་བུའི་གསུམ་འབུམ་བཞུགས་སོ། པོད་བཞི་པ། མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2015ལོའི་ཟླ་བ་12   ཤ36

【16】ཆོས་རྒྱལ་ནམ་མཁའི་ནོར་བུའི་གསུང་འབུམ་བཞུགས་སོ། པོད་ལྔ་པ། མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།   2015ལོ།  ཤ219

【17】ཆོས་རྒྱལ་ནམ་མཁའི་ནོར་བུའི་གསུང་འབུམ་བཞུགས་སོ།  པོད་ལྔ་པ། མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།  2015ལོ།   ཤ220

【18】ཆོས་རྒྱལ་ནམ་མཁའི་ནོར་བུའི་གསུང་འབུམ་བཞུགས་སོ།  པོད་ལྔ་པ། མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།  2015ལོ།   ཤ221

【19】རྒྱལ་མོ་འབྲུག་པ།  བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སྟེང་གི་སུམ་པ་དང་སུམ་པའི་རྒྱལ་ཁམས་སྐོར་ལ་དཔྱད་པ། ཡོང་ཁུངས་བོད་ལྗོངས་ཞིབ་འཇུག ཀྲུང་གོའི་བོད་ལྗོངས་དྲ་བ་ལས་དྲངས།

【20】དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བ།  ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན།  མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།  2006ལོ།  ཤ87

【21】དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བ།  ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན།  མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།  2006ལོ།  ཤ92

【22】བོད་མིང་དབང་རྒྱལ་དང་བསོད་ནམས་སྐྱིད། ཏུན་ཧོང་ནས་ཐོན་པའི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཤ65-66  tbrcལས་དྲངས།

【23】བོད་མིང་དབང་རྒྱལ་དང་བསོད་ནམས་སྐྱིད། ཏུན་ཧོང་ནས་ཐོན་པའི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཤ66  tbrcལས་དྲངས།

【24】石硕.女国是苏毗吗？论女国与苏毗之差异及女国即苏毗之缘起.西藏研究.2009年6月（第三期）原文为：西边的女国则主要见于《隋书》和《北史・女国传》的记载，其位置在“葱岭之南” 注：葱岭乃波斯语，今为帕米尔高原一带

【25】石硕.《旧唐书・东女国传》所记川西高原女国的史料篡乱及相关问题-任乃强先生《隋唐之女国》的再探讨.中国知网（引）原文为：《旧唐书・西南蛮传・东女国》…….东与茂州、党项接，东南与雅州接，界隔罗女蛮及白狼夷。其境东西九日行，南北二十日行。有大小八十余城，其王所居名康延川，中有弱水南流，用牛皮为船以渡。户四万余众，胜兵万余人，散在山谷间。

【26】འདིའི苏毗ནི་རྒྱའི་ཡིག་ཚང་ནང་བཀོད་པའི苏毗ལ་གོ་བ་ལས། གུས་པའི་ཁ་བྱང་ལ་བྲིས་པའི苏毗འདི་མིན།

【27】20世纪40年代任乃强先生所撰的《隋唐之女国》

【28】杨正刚先生所撰《苏毗初探》

【29】《新唐书・西域传》苏毗，本西羌族，为吐蕃所并，号孙波…..东与多弥杰、西距鹘莽硖，户三万。注：鹘莽硖在《新唐书・地理志》里注释为唐蕃古道上之要冲，其地点在唐古拉山附近今青海杂多县索曲北源的上游

【30】《旧唐书・东女国传》《隋书・女国传》玄奘《大唐西域记》《北史・女国传》《释迦方志》《于阗传》དཔེ་ཆ་འདི་དག་ཡིན་པ་དང་། གཞུང་དངོས་ཀྱི་ནང་དུ་བྲིས་པ་ནི་གུས་པ་སོ་སོས་ཡིག་སྒྱུར་བྱས་པ་ཡིན་པས། ནོར་འཛོལ་ཡོད་སྲིད།

【31】བོད་མིང་དབང་རྒྱལ་དང་བསོད་ནམས་སྐྱིད། ཏུན་ཧོང་ནས་ཐོན་པའི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཤ95-96  tbrcལས་དྲངས།

【32】བོད་མིང་དབང་རྒྱལ་དང་བསོད་ནམས་སྐྱིད། ཏུན་ཧོང་ནས་ཐོན་པའི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཤ59-60  tbrcལས་དྲངས།

【33】བོད་མིང་དབང་རྒྱལ་དང་བསོད་ནམས་སྐྱིད། ཏུན་ཧོང་ནས་ཐོན་པའི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཤ54  tbrcལས་དྲངས།

【34】བོད་མིང་དབང་རྒྱལ་དང་བསོད་ནམས་སྐྱིད། ཏུན་ཧོང་ནས་ཐོན་པའི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཤ50-53  tbrcལས་དྲངས།